Het feit dat zoveel zwarte Zuid-Afrikanen dienst namen, vochten en sneuvelden in dienst van het Britse Gemenebest dat daarna de gedane beloftes helemaal niet nakomt, wordt in de geschiedschrijving praktisch nooit vermeld. Verdienste nummer één van dit boek, is het feit dat Conny Braam dat wel doet. We maken(symbolisch) kennis met een handjevol Zuid-Afrikanen uit die massa Zuid-Afrikaanse rekruten die na een training (voor de zwarten met “traditionele” speren en knotsen!) deel uitmaken van een eenheid (het “Cape Corps”) die in Libië gestationeerd is en de strijd moet opnemen tegen “woestijnrat” Rommel. De leider van dat groepje en hoofdpersonage van het boek, is Jakob Witbooi, kleurling en sergeant. Er is nog Koos Abrahams, straatcrimineel en monteur die meegaat om de “voertuigen” (2 Harley Davidsons) in de woestijn gebruiksklaar te houden, Jantjie Jafta, die in de woestijn “water kan ruiken”, de Jood Rabonowitz, Dirk Geldenhuys die officier is en waarmee Jakob regelmatig botst en Job Maloi, mijnwerker, diegene het duidelijks ziet en verwoordt wat rassendiscriminatie in haar naakte lelijkheid en agressie eigenlijk betekent. Ze komen in Tobroek terecht bij het luchtafweergeschut en Jakob lukt het enkele vliegtuigen van Göring neer te halen.

Tot zover de oorlog zoals die zich afspeelt in Noord-Afrika, gezien door Afrikaanse ogen, met op de achtergrond West-Europa (en daarna Rusland) dat in record tempo overspoeld wordt door de Duitse troepen van Herr Hitler: een situatie waar pas verandering in komt door de wanhopig-dappere weerstand van Churchill en de deelname aan de oorlog door de VS nadat die aangevallen werden door de Japanners (Pearl Harbour), bondgenoten van nazi-Duitsland.

Verdienste nummer twee: Conny Braem beschrijft het lot van krijgsgevangenen in Duitse kampen. In Noord-Afrika zegeviert over de hele lijn de legendarische, onweerstaanbare en onoverwinnelijke generaal Rommel. Hij belegert zowaar Tobroek al in 1941 en de tocht die Jakob Witbooi met zijn groepje onderneemt om het hoofdkwartier hiervan te gaan verwittigen, loopt op niets uit. De Duitsers nemen Tobroek in en zo maar eventjes 10.000 Zuid- Afrikanen - waaronder onze voornoemde personages -belanden in krijgsgevangenkampen. Zo begint hun zwerftocht. Ze komen eerst in een kamp in Italië terecht, weten te ontsnappen en een tijdje op te trekken met de partizanen. Ze worden echter verraden en opnieuw opgepakt. Als later de opmars van de geallieerden begint, worden ze dwars door Europa naar Polen getransporteerd (in veewagons voor de zwarten) waar ze terecht komen in krijgsgevangenkampen. Daar zijn zwarte, bruine en blanke soldaten in eenzelfde kamp op elkaar aangewezen. Ze belanden uiteindelijk in kampen vlakbij die van Auschwitz, waar ze contact mee hebben en ook te weten komen wat daar gebeurt. (“Daar leef je niet lang. Iedereen die niet kan werken, ouderen-kinderen, worden meteen vergast.”) en inzien wat de ultieme consequentie van racisme betekent.

Ondertussen moeten ze ondervinden dat zelfs hier, in de kampen, de raciale verhoudingen blijven bestaan. Als laatste en ultieme beproeving moeten ze nog op weg naar concentratiekampen in Duitsland, net voor de aankomst van het oprukkende Russische leger. (de beruchte helse “dodenmarsen” waarbij een stoet uitgeputte mensen door Oost-Duitsland trekt, in de sneeuw en de kou van winter ‘44 –‘45 “waarbij diegenen die uitgehongerd, uitgeput en te zwak zijn om nog mee te kunnen, gewoon achtergelaten worden of ter plekke afgemaakt”).

En dan is er nog verdienste nummer drie: meer nog dan de geschiedenis van WOII gezien door Afrikaanse bril, is rassendiscriminatie het hoofdthema van dit boek. Om de verschrikking, het uiterst blind-onrechtvaardige, hatelijke en gruwelijke van rassendiscriminatie duidelijk te maken, gebruikt Conny Braam een zeer adequate “truc”. Het groepje blijft hardnekkig-naïef geloven dat het in een volgend stadium ánders gaat worden, dat ze zullen vrijgelaten worden of dat tenminste de discriminatie zal wegvallen in het volgend stadium van hun verplaatsingen. In Italië, eerst, daarna zal het wel het neutrale Zwitserland worden, of Oostenrijk, zo’n beschaafd Europees land.

Als echter alles bij het oude blijft en de “blanken” blijven vinden dat ze superieur zijn omdat ze een wit vel hebben en zwarten dus moeten gehoorzamen, ondergebracht worden in hokken naast de latrines, de vuile of gevaarlijke werkjes moeten opknappen, het benepen plaats-overschot in wagons “krijgen”, vernederd worden, als dom uitschot behandeld worden… Als knappe journaliste, schildert Conny Braam heel even een beeld van hoe het wél zou kunnen zijn en laat het rassenverschil wegvallen wanneer ze gedwongen worden om met elkaar te overleven. Dat kan enkel indien alle bekwaamheden, talenten en leiderschap gebruikt worden, onafgezien van huidskleur. Dit levert een prachtig intermezzo op…

Er blijft uiteindelijk de zekerheid dat alles goed zal komen eens ze terug zijn in hun thuisland, Zuid-Afrika want ze hebben toch die plechtige, internationaal bekrachtigde belofte gekregen van vrije verkiezingen. Wanneer dit toch twijfelachtig blijkt, zijn het de veteranen die geleerd hebben uit hun oorlogservaringen die als eersten protesteren, ”de wrekers over dit alles” worden en met tienduizenden met fakkels door Kaapstad marcheren. Wat ze krijgen is het lelijke systeem van het Apartheidsregime….

Conny Braam weet ook hierover alles want ze was ooit anti-Apartheidsactiviste en mede-oprichtster van de Nederlandse Anti-Apartheidsbeweging. Ze schreef ook al een roman over Hendrik Witbooi, grootvader van de (fictieve) Jakob in deze roman en voorganger van Nelson Mandela. Uit het brede beeld en de vele minutieuze details blijkt trouwens dat ze zich nog eens extra gedocumenteerd heeft zowel over de Tweede Wereldoorlog zoals deze zich afspeelde in Noord-Afrika als over het leven van de krijgsgevangenen in concentratiekampen. En al zeker over racisme en hoe dat toch nog akelig Ze laat je verbijsterd achter over wat je (toch) nog niet wist, met een beeld van hoe diepgeworteld het racisme in Zuid- Afrika was, hoe verschrikkelijk de Apartheid én van hoe springlevend rassendiscriminatie nog steeds is in de wereld. Dat was ongetwijfeld de bedoeling van deze vijftiende roman van Conny Braam en dat doel heeft ze ook bereikt.

Het enige ongemakkelijke gevoel dat ik heb bij het lezen van deze historische roman, heeft meer te maken met dat genre, dat tegenwoordig erg populair is. Schrijvers van historische romans doen hun best om een historisch juist verslag te brengen over de periode waarin hun roman zich afspeelt. Sommigen documenteren zich dan ook massaal en worden min of meer specialist over de historische achtergrond van hun roman. Maar het blijft natuurlijk een roman, een verhaal waarin personages bepaalde karaktertrekken hebben, relaties met anderen, denken, voelen, willen, dromen, handelen. Dit zijn aspecten die de schrijver niet kan kennen, natuurlijk, maar toch moet aanwenden om een verhaal te kunnen schrijven. Waar dit aanvoelen precies begint of stopt en waar het om échte feiten gaat, is nooit duidelijk.

Een gegeven die het lezen van een “historische” roman altijd moeilijk maakt. Zelfs dit sterke boek…