2 februari 2024
Op reis in de Middeleeuwen. De wereld door de ogen van pelgrims, handelaren en spionnen.
Op 7 november 2023 verscheen bij Uitgeverij Balans het nieuwe boek van de Engelse historicus en professor Middeleeuwse Geschiedenis aan de Universiteit van Londen Anthony Bale. Zijn epopee ‘A Travel Guide to the Middle Ages. The World Through Medieval Eyes’, werd vertaald uit het Engels door Fred Hendriks.
Een goede achterflaptekst kan bepalend zijn. De schrijver en de uitgeverij doen de potentiële lezer (de mogelijke koper) immers een belofte: wat weten jullie meer als jullie het boek uit hebben? Niet niks, toch? Ik geef jullie daarom alvast de blurb van dit magnifieke boek mee:
"Van de bruisende bazaars van Tabriz tot het mysterieuze eiland Caldihe, waarvan ze zeiden dat er schapen aan de bomen groeiden, brengt Anthony Bale het verleden in dit boek op een even onweerstaanbare als verrassende manier tot leven. Hij nodigt de lezer uit door een wereld te reizen die doorspekt is van buitengewone wonderen en lang vergeten oriëntatiepunten. We reizen mee met geleerden, spionnen en heiligen, van West-Europa tot het Verre Oosten, naar de Antipoden en de uiteinden van de wereld. Op reis in de Middeleeuwen is geen gewone reisgids, dit boek bevat alles: van godslasterlijke pelgrimsinsignes tot Venetiaanse laxeermiddelen, vliegende doodskisten, ontmoetingen met bandieten en afspraakjes met prinsessen.
Op basis van nooit eerder vertaalde middeleeuwse teksten uit West- Europa, maar ook uit gebieden zo ver en uitgestrekt als Turkije, IJsland, Armenië, Noord-Afrika en Rusland, schreef Anthony Bale een unieke, levende atlas van de Middeleeuwen, waarin het onderscheid tussen echte en ingebeelde plaatsen vervaagt. Het resultaat is een fantastische, van begin tot eind boeiende reis door de middeleeuwse wereld, gezien door de ogen van degenen die daardoorheen reisden. Zo biedt Op reis in de Middeleeuwen een levendig en onvergetelijk inzicht in hoe de middeleeuwers hun wereld begrepen."
Op basis van nooit eerder vertaalde middeleeuwse teksten uit West- Europa, maar ook uit gebieden zo ver en uitgestrekt als Turkije, IJsland, Armenië, Noord-Afrika en Rusland, schreef Anthony Bale een unieke, levende atlas van de Middeleeuwen, waarin het onderscheid tussen echte en ingebeelde plaatsen vervaagt. Het resultaat is een fantastische, van begin tot eind boeiende reis door de middeleeuwse wereld, gezien door de ogen van degenen die daardoorheen reisden. Zo biedt Op reis in de Middeleeuwen een levendig en onvergetelijk inzicht in hoe de middeleeuwers hun wereld begrepen."
Het is niet overdreven te stellen dat Bale inderdaad een levende atlas van de Middeleeuwen schreef, waarin het onderscheid tussen echte en ingebeelde plaatsen gestadig vervaagt. Het werk is zoveel meer dan enkel de neerslag van jarenlang onderzoek.
Middeleeuwse reisbeschrijvingen hielden blijkbaar zowat het midden tussen waarheid en fictie. In de eerste plaats omdat de reiziger de wereld gadesloeg vanachter zijn eigen culturele bril. Een instrument voor zelfbespiegeling dus. Bovendien waren soortgelijke reisgidsen grotendeels gericht op mensen die ‘om welke reden dan ook’ niet zelf konden afreizen, maar wel hongerig uitkeken naar het hoe en het wie, het waarom, het wat, waar, wanneer van al die uitheemse streken.
Bale assembleert in zijn boek welbeschouwd een denkbeeldige pelgrimstocht naar Jeruzalem, die steeds weer resulteert in verdere ontdekkingsreizen. Elk hoofdstuk behandelt met name een welbepaalde fase van die route. Punt was alleen dat het Heilige Land sinds 1291 in handen was van de islamitische mammelukken. Die hadden geen bezwaar tegen christelijke pelgrims, mits die zich onder begeleiding beperkten tot de toegestane routes, zoals de verzonnen Via Dolorosa, en daarenboven diep in hun geldbuidels tastten. Niets nieuws onder de zon. Voor wat hoorde ook toen al wat, vandaar.
Nuja. Op de golven van deze goddelijke pelgrimages bloeide dan weer een hemels lucratieve markt voor reisverhalen en reisgidsen. Want wie op bedevaart ging, wilde weten welke ontberingen hem onderweg te wachten stonden. Welke oorden waren aan welke heilige gewijd? Wat was de veiligste route? Hoe gastvrij of vijandig werd je onthaald? Wat was er ginds allemaal te beleven? Waar kon je geld wisselen en overnachten? Hoe smerig was het daar? Wat moest je vooral niet vergeten mee te nemen? En hoe hield je je darmen op orde?
Het boek staat dan ook bol van de bizarre weetjes en verrukkelijke anekdotes uit de eerste en tweede hand. Ik wed dat de reizigers en thuisblijvers van toen ze met verbazing hebben gelezen. Wat dachten jullie van volgende raadgevigen voor iedereen die op reis gaat of ten oorlog trekt:
De voeten moeten altijd gewassen worden met warm zoutwater, gedroogd en vervolgens ingewreven met geiten-of ramsvet; u moet hetzelfde doen met uw bilnaad vanwege al het schuren dat zich tijdens de reis kan voordoen. En als u te veel gedronken hebt, moet een man zijn testikels wassen met zout en azijn en moet een vrouw haar borsten wassen en het blad, de stengel of het sap van een kool eten, met suiker … (Medisch advies voor reizigers, uit The Rose of medecine van Johan van Gaddesden, arts in Londen, rond 1314, pagina 216)
De voeten moeten altijd gewassen worden met warm zoutwater, gedroogd en vervolgens ingewreven met geiten-of ramsvet; u moet hetzelfde doen met uw bilnaad vanwege al het schuren dat zich tijdens de reis kan voordoen. En als u te veel gedronken hebt, moet een man zijn testikels wassen met zout en azijn en moet een vrouw haar borsten wassen en het blad, de stengel of het sap van een kool eten, met suiker … (Medisch advies voor reizigers, uit The Rose of medecine van Johan van Gaddesden, arts in Londen, rond 1314, pagina 216)
Na een inleiding over de wereld in 1491 vanuit het wereldbeeld van kosmograaf Martin Behaim, bespreekt Bale hoe het destijds was om te vertrekken vanuit Engeland. De tocht richting Jeruzalem voert de reiziger dan via het Duitse Rijk over de Alpen naar Rome met een ommetje naar Venetië. Bij de oversteek van de Middellandse Zee wordt Constantinopel aangedaan. Na een uitvoerig bezoek aan Jeruzalem volgen reizen naar Ethiopië en in het spoor van monniken en handelaars via de zijderoutes naar Mongools China.
Bale verweeft grijpbare beschrijvingen steevast met minder tastbare overdenkingen. Hij wijst ons zodoende op voortekens en magische spreuken, op de kostprijs van grote oversteken en reizen door Egypte en het Heilige Land, op de beste manier om een woestijn te doorkruisen en op handige zinnetjes die iedere toerist zou moeten kennen. Hij geeft medisch advies, neemt ons mee uit eten in Mongools China en verschaft ons informatie over de antipoden, het einde van de wereld en het bewezen nut van aflaten.
Het waren dan wel niet echt ontspannende plezierreisjes, maar het vooruitzicht van een volledige aflaat, trok honderdduizenden pelgrims. Ook binnen Europa. Veelal ging het hier bij ons om bedevaarten naar beroemde steden als Aken, Ulm en Rome, waar de reiziger bij heilige relieken genezing hoopte te vinden, een kwakkelijk huwelijk nieuw leven hoopte in te blazen of smeekte dat er een eind kwam aan jarenlange kinderloosheid. Het waren plekken waar je dank betuigde, omdat je de pest had overleefd of, misschien nog belangrijker, waar je boete kon doen voor bedreven zonden en zo het verblijf in het vagevuur aanmerkelijk verkortte.
Afijn, er heeft zich hier en nu weerom een merkbaar wonder voltrokken. Want met niets meer dan letters, woorden en enkele illustraties heeft een bedreven, bekwaam en buitendien geleerd onderzoeker en schrijver een tele-tijd-capsule naar de middeleeuwen gelanceerd en op die manier een niet zo kortbij verleden op majestueuze wijze weer tot leven gewekt.
En nu ik toch bezig ben: tonnen erkentelijkheid dus voor Anthony Bale om dit soort kostelijke reisverhalen voor ons weerom op te diepen, met veel panache, bravoure en manmoedigheid. Ook dat. Waarvoor dank.
Kortom, een boek dat ik jullie zeker kan aanraden.
Benny Madalijns
Meer van Benny Madalijns
Kortom, een boek dat ik jullie zeker kan aanraden.
Benny Madalijns
