2 februari 2024
Europese lente. De strijd voor een nieuwe wereld 1848-1849
Christopher Clark is hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit van Cambridge. Hij studeerde aan de Universiteit van Sydney en aan de Freie Universität Berlin. Vandaar wellicht zijn belangstelling voor de geschiedenis van Duitsland en van Centraal Europa.
Zijn voornaamste werken, de geschiedenis van Pruisen, de biografie van Keizer Willem II en vooral het meesterlijke De Slaapwandelaars waarin beschreven wordt hoe de Europese Staten slaapwandelend de Eerste Wereldoorlog in sukkelden, zijn daar de vrucht van.
In 1848 brak vooral in Centraal Europa, Frankrijk en Spanje, oproer uit. Nooit eerder waren er gelijktijdig en op dergelijke schaal opstanden tegen het gevestigde gezag uitgebroken. Misschien is dit wel de enige werkelijk globale Europese revolutie geweest in de geschiedenis. Als een bosbrand raasde de onrust over Europa en liet zich zelfs voelen in Zuid-Amerika en de Franse en Britse koloniën.
In de periode vóór 1848 weerklonk in veel Europese hoofdsteden de roep om politieke hervormingen: een parlement, een grondwet, uitgebreid kiesrecht, persvrijheid, vrijheid van meningsuiting, van vereniging en vergadering.
Daarbij kwam nog een agrarische crisis door misoogsten in de periode 1845-1847 en een industriële crisis. Overal heerste er schrijnende armoede. De materiële nood van de bevolking, zowel in de steden als op het platteland, zorgde voor de vonk die het kruitvat Europa tot ontploffing bracht.
Na enkele aanvankelijke successen waarbij democratische toegevingen afgedwongen werden, konden de verworvenheden niet geconsolideerd worden. De contrarevolutie kwam in de meeste staten al vlug op gang. Daarbij valt nogal eens het gebrek aan beginselvastheid van de revolutionairen op. Vaak wordt om opportunistische redenen van kamp gewisseld, nu eens links, dan weer rechts.
Waar de revoluties ogenschijnlijk mislukt waren, hadden zij toch niet te miskennen gevolgen. De eenmaking van het versnipperde Italiaanse schiereiland en van het latere Duitsland kwam op gang. De liberale ideeën van persvrijheid en vrijheid van meningsuiting, waren niet langer te stuiten. Dat de macht diende uit te gaan van het volk kon niet meer genegeerd worden. Slavenhandel en slavernij werden afgeschaft. De Joodse bevolking en andere religieuze minderheden kregen geleidelijk dezelfde rechten als de andere inwoners. De betrokkenheid van de vrouwelijke bevolking in de opstanden leidde tot een begin van vrouwenemancipatie.
In 1848 kwam alles in beweging. Er zijn zo van die perioden in de geschiedenis, die gekenmerkt worden door transitie en verandering. Zo kenden wij in de recente geschiedenis de val van de Berlijnse muur in 1989 en de Arabische lente in 2010.
De Nederlandse en Belgische overheden ontsprongen de dans. België had in 1830 zijn revolutie gehad met een voor die tijd zeer vooruitstrevende grondwet. De Nederlandse Koning Willem II zag de bui hangen en gaf vlug opdracht aan de liberale staatsman Johan Thorbecke, hoogleraar aan de Universiteiten van Gent en Leiden, een voorstel tot grondwet voor te leggen aan de beide Kamers van de Staten-Generaal. Dit bedaarde de gemoederen en ook Nederland bleef gespaard.
De auteur verschaft ons een indrukwekkend overzicht van de diverse broeihaarden van maatschappelijke onrust in combinatie met een beschrijving van de talrijke revolutionaire protagonisten, waarvan sommigen de revolutie aanwakkerden, anderen haar bestreden. Zo krijgt de lezer een turf van 900 pagina’s voor de kiezen, aangevuld met nog eens 189 pagina’s noten en verwijzingen, te consulteren op een website van de uitgeverij.
Dit mag echter niet afschrikken. Christopher Clark beheerst als geen ander de kunst de lezer te blijven boeien door een levendige beschrijving van de verschillende actoren en situaties, doorspekt met interessante anekdotes. Wel wordt er van de lezer enige kennis van de Europese geschiedenis en historisch inzicht verwacht. Ik kan mij overigens niet voorstellen dat een lezer, zonder belangstelling voor geschiedenis, zich door het werk zou aangesproken voelen.
Naast het eerder vernoemde De Slaapwandelaars is Europese lente opnieuw een topwerk van deze buitengewone historicus.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
Ignace Claessens
