6 juni 2019
Uit de diepten van de hel.
Dit boek gaat over een cruciale maar onderbelichte periode in de wereldgeschiedenis: de abrupte verschrompeling van het Byzantijnse rijk en de opkomst van de islam. Of anders gezegd: over een van de grootste omwentelingen in de geschiedenis van Europa en het Midden-Oosten.
Historici constateren dat het Byzantijnse rijk in zwaar weer terechtkwam door een diepe economische crisis na 540, een verwoestende pestepidemie rond 550 en de slopende oorlog tegen de Perzen in 602-628. Als tweede factor halen zij de onverwachte Arabische expansie aan, die precies mogelijk werd gemaakt door het gezagsvacuüm dat was ontstaan.
Marcel Hulspas, een Nederlandse wetenschapsjournalist, columnist en publicist, gooit die clichés overboord. Met deze publicatie wil hij aantonen dat de theologische twisten een immense rol hebben gespeeld in de ondergang van het Byzantijnse rijk en in de opmars van de Arabieren. Sterker nog: zij waren niet alleen bepalend voor de kerkgeschiedenis, maar hadden ook grote invloed op de loop van het mondiale gebeuren.
Er ontstond in het Byzantijnse rijk eerst en vooral een controverse over de vraag “Wie was Jezus Christus?”. Het Concilie van Chalcedon (451), een oude havenstad aan de Bosporus (tegenover Constantinopel), zou de oplossing brengen. Onder goedkeurend oog van de keizer werd toen door de aanwezige bisschoppen een geloofsbelijdenis over de natuur van Jezus Christus aangenomen. Maar de religieuze conflicten verdwenen niet. Juist de steeds scherpere theologische tegenstellingen zorgden ervoor dat de keizer in grote delen van het rijk genegeerd, zo niet gehaat werd, waardoor die delen van het imperium in wezen onbestuurbaar werden. En dat wordt door kerkhistorici en theologen al te makkelijk onderschat, zo beweert de auteur.
Iets vergelijkbaars geldt volgens Marcel Hulspas voor de opgang van de Arabieren en de islam. Vaak wordt gedacht dat de ineenstorting van het Byzantijnse rijk te wijten was aan één man: Mohammed. Hij zou een geloof “bedacht” hebben dat een horde woeste Arabische krijgers inspireerde om dat fel verzwakte rijk omver te werpen. Maar die Arabische agressors waren helemaal geen moslims. Ze vonden gewoon dat ze gods nieuwe uitverkoren volk waren. Dus vielen alle rijkdommen van de aarde aan hun toe. Ze hoefden ze alleen maar te veroveren.
De islam zou in feite pas veel later ontstaan. Kalief Abd al-Malik (646-705) uit de dynastie van de Omajjaden was omstreeks 700 de schepper van deze religie, wel 60 jaar na de dood van Mohammed.
De islam zou in feite pas veel later ontstaan. Kalief Abd al-Malik (646-705) uit de dynastie van de Omajjaden was omstreeks 700 de schepper van deze religie, wel 60 jaar na de dood van Mohammed.
Maar dat was niet alles. Het verval van het Byzantijnse rijk en de plotse veroveringstochten van enorme Arabische legers, als uit de diepten van de hel, zorgden ervoor dat het overgrote deel van de christenen voortaan onder het Arabische juk leefde. Meer zelfs, het centrum van het christendom verschoof in die roerige 7de eeuw onherroepelijk van oost naar west. De paus werd aldus de onbetwiste leider van de Kerk. Het was de geboorte van West-Europa.
‘Uit de diepten van de hel’ is geen gemakkelijk boek om te lezen. Termen zoals “mono- en diofysitisme”, “manicheïsme”, “subordinatianisme” en “tritheïsme” alsook de namen van tal van bisschoppen, theologen en plaatsen klinken niet dadelijk bekend in de oren. Gelukkig kan de lezer beroep doen op enkele hulpmiddelen, zoals een verklarende woordenlijst, een 6-tal kaarten, verhelderende kaderteksten en toelichtende intermezzo’s.
Marcel Hulspas weet ons met dit boek te boeien, te vermaken, te verbazen en te ontroeren. Bovendien weet hij de lezer te overtuigen van een compleet andere visie op deze ongelofelijk interessante, turbulente tijden die maar liefst zo’n 5 eeuwen overspannen, maar die compleet vergeten lijken te zijn. Ten onrechte en zelfs onvergeeflijk vergeten.
Marc De Bock
Want juist in die periode, van 300 tot 800, ging het Romeinse rijk ten onder, ontstond de islam en zien we de verrijzenis van West-Europa. Daarin schuilt de grote verdienste van dit boek van Hulspas: hij schonk ons een geweldig verhaal over een periode waarover zowel op de planken van de boekhandel als in het geschiedenisonderwijs een zeer grote leemte bestaat…
Meer van Marc De Bock
