29 augustus 2023
Het lied van de kunst
Cancel culture? Frontman Till Lindemann weet er intussen alles van. Zowel voor wat betreft zijn imago als voor de populariteit van Rammstein… Cancel culture: ophitsende aanklachten, protesten tot oproepen om meningen die als onaanvaardbaar of beledigend worden bevonden te boycotten. Vaak gevoed door een onstuitbare 'bandwagon' in de sociale media…
Canceling. J.K. Rowling, Kevin Hart, Gina Carano en James Charles kregen er eerder mee te maken. Maar ook mindere goden zoals Raisa Blommestijn en William Boeva. Of Marc Van Ranst. De cancel culture kan vele beroemdheden treffen: politici, schrijvers, activisten en gewone mensen. En kunstenaars…
‘Het is niet de kunstenaar alleen die bepaalt wat een werk betekent.’
Florian Göttke
Niet enkel Rammstein kon in deze dus te rade gaan bij Maggie Nelson. In Het lied van de kunst zíngt zij over de zoektocht naar de betekenis van artistieke vrijheid en gaat zij in op de lopende debatten over culturele toe-eigening, de cancel culture op ramkoers en de vrijheid van meningsuiting in de kunst- en cultuurwereld. Want, is cancel culture een bedreiging van de artistieke vrijheid?
Nelson noemt haar essays songs omdat het idee van zingen bevrijdend werkt. Schreef John Steinbeck - The Pearl - ook al niet over The Song of the Family, The Song of the Enemy, The Song of Evil? Blijkbaar gaat het om meer… In On freedom (2021) verduidelijkte Nelson het zo: ‘Singing can […] be a form of resistance, a way of challenging dominant narratives and creating alternative ones. Singing can be a way of thinking aloud with others, a way of exploring freedom with care and constraint.’ De metafoor van songs gebruikt ze om te suggereren dat haar schrijven geen definitief of gezaghebbende uitspraak over vrijheid is. Wel een persoonlijke, creatieve verkenning die uitnodigt tot dialoog en reactie. Songs…
Art Song
In On Freedom: Four Songs of Care and Constraint uit 2021 (in vertaling: Over vrijheid in kunst, seks, drugs en klimaat 2022) reflecteerde Maggie Nelson reeds over de verwevenheid van de noties van vrijheid met haar tegenpolen beperking, plicht, discipline, afhankelijkheid en dogmatisme. De hamvraag daar was: hoe is het gesteld met onze opvattingen over vrijheid als het gaat over kunst, seks, druggebruik, klimaat? In het openingsessay Art Song van dat boek (nu dus afzonderlijk uitgegeven als Het lied van de kunst. Een zoektocht naar de betekenis van artistieke vrijheid.) beoordeelde zij de verhitte disputen over artistieke vrijheid die in de Amerikaanse kunstwereld en daarbuiten werden gevoerd. Disputen vooral uitgevochten in de sociale media… Die gingen er ogenschijnlijk over of kunst kon worden gecensureerd vanwege de politieke betekenis of etnische eigenheid van een werk. Want: schadelijk óf onwettig. Artistieke vrijheid? Weg ermee! Maar was dat wel de kern van de disputen? Volgens Nelson was er meer aan de hand…
In On Freedom: Four Songs of Care and Constraint uit 2021 (in vertaling: Over vrijheid in kunst, seks, drugs en klimaat 2022) reflecteerde Maggie Nelson reeds over de verwevenheid van de noties van vrijheid met haar tegenpolen beperking, plicht, discipline, afhankelijkheid en dogmatisme. De hamvraag daar was: hoe is het gesteld met onze opvattingen over vrijheid als het gaat over kunst, seks, druggebruik, klimaat? In het openingsessay Art Song van dat boek (nu dus afzonderlijk uitgegeven als Het lied van de kunst. Een zoektocht naar de betekenis van artistieke vrijheid.) beoordeelde zij de verhitte disputen over artistieke vrijheid die in de Amerikaanse kunstwereld en daarbuiten werden gevoerd. Disputen vooral uitgevochten in de sociale media… Die gingen er ogenschijnlijk over of kunst kon worden gecensureerd vanwege de politieke betekenis of etnische eigenheid van een werk. Want: schadelijk óf onwettig. Artistieke vrijheid? Weg ermee! Maar was dat wel de kern van de disputen? Volgens Nelson was er meer aan de hand…
Het schilderij moet weg (p.28)
Wat in de sociale media werd uitgevochten nam de schokkende vorm aan van jaloerse oprispingen, zure verwijten, verontwaardiging tot – zelfs – bedreiging met destructief vandalisme. Herkenbaar gekibbel onder miskende kunstenaars en gefrustreerde kunstminnaars? Volgens Nelson vooral de uitwas van een nefaste cancel culture waarbij kunstenaars en makers worden afgeschrikt en geboycot door een voorbarige, vaak heftige en onterechte kritiek. Randje hatemail. Verontrustend, want een bedreiging voor de artistieke vrijheid…
Wat in de sociale media werd uitgevochten nam de schokkende vorm aan van jaloerse oprispingen, zure verwijten, verontwaardiging tot – zelfs – bedreiging met destructief vandalisme. Herkenbaar gekibbel onder miskende kunstenaars en gefrustreerde kunstminnaars? Volgens Nelson vooral de uitwas van een nefaste cancel culture waarbij kunstenaars en makers worden afgeschrikt en geboycot door een voorbarige, vaak heftige en onterechte kritiek. Randje hatemail. Verontrustend, want een bedreiging voor de artistieke vrijheid…
Artistieke vrijheid. Alles kan? Alles mag? Dat wordt dan wel een moeilijk debat… Nog steeds geraken de gemoederen in de Amerikaanse kunstwereld daarover behoorlijk verhit. Niet zozeer wanneer het om geschonden esthetische opvattingen of fatsoensnormen gaat. Ook wanneer het kunstwerken met een etnische, (anti)racistische, seksistische of politieke boodschap betreft. Wie heeft hier recht van spreken? Of gewoon het recht om er te zijn… Een twijfelachtig debat vol onverhuld protest, maningen om te verwijderen en selectieve veto’s. Tot en met de kreet tot vernietiging van gewraakte werken van ‘controversiële’ kunstenaars zoals Dana Schutz ‘Emmett Till’ (p.29), Sam Durant ‘Scaffold’, David Wojnarowicz ‘A fire in my belly’, e.a. Het recht, bijvoorbeeld, om zich als ‘witte kunstenaar’ te uiten over racistische kwesties… (Reacties die herinneren aan vergelijkbare weerstanden: Monet ‘Impression’, Marinetti ‘Futurismo e Fascismo’, Wolfgang Willrich ‘Entartete Kunst’, … (p.14)
Care
Artistieke vrijheid? Over wiens vrijheid gaat het dan? Van de kunstenaar? Van de toeschouwer? Van de (culturele) gemeenschap? Van…? Het (abstracte?) begrip vrijheid is - weten we - dermate vaag, kneedbaar en onsamenhangend dat het ook onaangenaam betekenisloos is geworden. Demagogie. Retoriek. Nelson geeft artistieke vrijheid echter een diepere, genuanceerde en concrete betekenis. Artistieke vrijheid is voor haar geen statisch of enkelvoudig concept, maar een dynamisch en divers gebeuren. Terecht. Zij stelt artistieke vrijheid als een recht om te storen, te provoceren en te overtreden, maar wijst meteen ook op de ethische en politieke impact van élke artistieke expressie. Care. Waarbij morele correctheid nooit aan één kant staat… Niemand heeft de absolute vrijheid om wat dan ook te doen. Het is volgens Nelson vooral zaak om op je hoede te zijn voor een retoriek die meent het morele gelijk aan de eigen kant te hebben. Of met de woorden van Florian Göttke : ‘Het is niet de kunstenaar alleen die bepaalt wat een werk betekent. Het is pas in de ervaring van het publiek dat werkelijk duidelijk wordt wat een werk doet. Zeker buiten de veilige muren van het museum of kunstinstituut zijn er krachten die aan de autonomie van de kunst trekken.’ ContraCancel Culture - Opinion - Metropolis M
Artistieke vrijheid? Over wiens vrijheid gaat het dan? Van de kunstenaar? Van de toeschouwer? Van de (culturele) gemeenschap? Van…? Het (abstracte?) begrip vrijheid is - weten we - dermate vaag, kneedbaar en onsamenhangend dat het ook onaangenaam betekenisloos is geworden. Demagogie. Retoriek. Nelson geeft artistieke vrijheid echter een diepere, genuanceerde en concrete betekenis. Artistieke vrijheid is voor haar geen statisch of enkelvoudig concept, maar een dynamisch en divers gebeuren. Terecht. Zij stelt artistieke vrijheid als een recht om te storen, te provoceren en te overtreden, maar wijst meteen ook op de ethische en politieke impact van élke artistieke expressie. Care. Waarbij morele correctheid nooit aan één kant staat… Niemand heeft de absolute vrijheid om wat dan ook te doen. Het is volgens Nelson vooral zaak om op je hoede te zijn voor een retoriek die meent het morele gelijk aan de eigen kant te hebben. Of met de woorden van Florian Göttke : ‘Het is niet de kunstenaar alleen die bepaalt wat een werk betekent. Het is pas in de ervaring van het publiek dat werkelijk duidelijk wordt wat een werk doet. Zeker buiten de veilige muren van het museum of kunstinstituut zijn er krachten die aan de autonomie van de kunst trekken.’ ContraCancel Culture - Opinion - Metropolis M
Constraint
Dan wordt duidelijk wat Maggie Nelson met ‘een ethiek van care and constraint’ bedoelt. Een mogelijkheid en opdracht tot verantwoordelijkheid voor de kunstwereld… (p.15) een opdracht! In die zin dat er afwegingen moeten worden gemaakt tussen het souci de soi van Foucault en de responsabilité pour autrui van Levinas. (Toch niet onaardig voor een Amerikaanse…) Nelson verduidelijkt het met de woorden van Deva Woodly: ‘Zorg is hier meer dan alleen een gevoel. Het is geen indicatie van een eerbiedige of koesterende houding. Nee, zorg is een pragmatische waarde, waarbij alles is vereist wat van belang is voor gezondheid, welbevinden, onderhoud en veiligheid, waarbij er gedegen aandacht aan wordt besteed dat alles gebeurt, om onnodige schade en risico’s te vermijden. Op die manier begint de politiek van zorg met de overtuiging dat geleefde ervaringen van belang zijn en dat de realiteit van onze ervaring centraal moet staan binnen onze politiek.’ (p.90)
Dan wordt duidelijk wat Maggie Nelson met ‘een ethiek van care and constraint’ bedoelt. Een mogelijkheid en opdracht tot verantwoordelijkheid voor de kunstwereld… (p.15) een opdracht! In die zin dat er afwegingen moeten worden gemaakt tussen het souci de soi van Foucault en de responsabilité pour autrui van Levinas. (Toch niet onaardig voor een Amerikaanse…) Nelson verduidelijkt het met de woorden van Deva Woodly: ‘Zorg is hier meer dan alleen een gevoel. Het is geen indicatie van een eerbiedige of koesterende houding. Nee, zorg is een pragmatische waarde, waarbij alles is vereist wat van belang is voor gezondheid, welbevinden, onderhoud en veiligheid, waarbij er gedegen aandacht aan wordt besteed dat alles gebeurt, om onnodige schade en risico’s te vermijden. Op die manier begint de politiek van zorg met de overtuiging dat geleefde ervaringen van belang zijn en dat de realiteit van onze ervaring centraal moet staan binnen onze politiek.’ (p.90)
Vrijgeleide
Artistieke vrijheid? Het recht van de kunstenaar om zich te verzetten, te beledigen, te vernederen, te provoceren, te liegen, aan te klagen, te revolteren, op te hitsen, …? Maggie Nelson: ‘De mythe van de kunstenaar die zichzelf buiten de wet plaatst (of de megalomane regisseur, of de onverbeterlijk hitsige schrijver, om maar wat te noemen) zou niet gebruikt mogen worden als excuus voor ontoelaatbaar gedrag, zoals lange tijd het geval is geweest.’ (p.70) Geen anything goes, dus. Wel een zaak van ethische beperking.
Karel Van Dinter
Artistieke vrijheid? Het recht van de kunstenaar om zich te verzetten, te beledigen, te vernederen, te provoceren, te liegen, aan te klagen, te revolteren, op te hitsen, …? Maggie Nelson: ‘De mythe van de kunstenaar die zichzelf buiten de wet plaatst (of de megalomane regisseur, of de onverbeterlijk hitsige schrijver, om maar wat te noemen) zou niet gebruikt mogen worden als excuus voor ontoelaatbaar gedrag, zoals lange tijd het geval is geweest.’ (p.70) Geen anything goes, dus. Wel een zaak van ethische beperking.
Karel Van Dinter
Vertaler: Nicolette Hoekmeijer
Meer van Karel Van Dinter
