29 juni 2023
Passiviteit. Tussen onverschilligheid en pacifisme.
Alexandra Tryanova, curator, kwam kort voor de oorlog in Oekraïne naar België. Pascal Gielen, kunstsocioloog, kent Oekraïne en voelde zich daar thuis. Beiden voelen zich op dit ogenblik ongemakkelijk – zelfs schuldig - omdat ze slechts schrijven in plaats van daden te verrichten, geweld te gebruiken, gezien de omstandigheden in een land waar ze beiden van houden.
Alexandra voelt nu elke vierkante meter van Oekraïne als deel van haar eigen lichaam, omdat haar geliefden en alle andere onschuldige mensen voortdurend in levensgevaar verkeren, terwijl zij hier in België zo warm onthaald werd.
Ze introduceren de behandelde thema’s in dit boekje van slechts een zestigtal pagina’s dik met een wederzijds interview. Dan volgen negen opinietekstjes waarvan er drie van Gielens gedeeltelijk verschenen in De Morgen en De Standaard.
Het centrale gevoelsthema is Oekraïne, de oorlog en alle gedachten en bedenkingen die daaruit ontstaan. De eerste reflex van Europa en Oekraïne op de Russische dreiging? Eerst ontkenning, dan ongeloof, vervolgens algehele verlamming. Het “Vrije” Westen leek in zijn diepste kern blootgesteld aan besluiteloosheid. Maar ook stukjes geschiedenis van de “Graanschuur van Europa.” In de donkere jaren 1932-1933 liepen de Oekraïners in een dodelijke val. Onrealistische plannen voor broodverdeling of zogenoemde graanconfiscatie veroordeelde boeren tot de hongerdood en elke poging om eraan te ontkomen of voedsel te verbergen werd bestraft met confiscatie of executie. De wet voorzag een nekschot wegens diefstal van collectieve boerderij-eigendommen of als “milde” sanctie de inbeslagname van iemands eigendom. Het was verboden brood te verkopen in de steden en boeren konden niet worden ingehuurd. De door Stalin kunstmatig gecreëerde hongersnood, de Holodomor, kostte volgens de meest conservatieve schattingen 3,9 miljoen mensenlevens. Langs de Westelijke grenzen schoten blokkade-eenheden vluchtelingen dood. Oekraïense dorpen werden gevuld met partij-activisten om voedsel te zoeken en in beslag te nemen.
Wat toelaat dit boekje 5 sterretjes toe te kennen, is natuurlijk meer dan enkel het thema “Oekraïne”. Het is verrassend hoeveel thema’s aan bod komen, hoeveel rechtzettingen, oogopeners en rake definities deze thema’s meekrijgen.
Het Europese politieke systeem van non-interventie is een pacifisme dat eerder gebaseerd is op medelijden dan op solidariteit, de oude christelijke barmhartigheid verkozen boven solidariteit. Pacifisme is geen reactie die terrorisme vermijdt. Je moet je soms verzetten tegen “macht”. Met bruut geweld kan je niet discussiëren. Met verkrachters en moordenaars sluit je geen overeenkomsten. Het is niet pacifistisch maar gemakkelijk als je ver van een oorlogsgebied zit. Opmerkelijk ook: wat door pacifisten beschreven wordt, komt ook erg “toevallig” overeen met de Russische propagandaverhalen.
Een zeer actueel onderwerp is het “Managementvirus”, of het vervangen van deskundigen door managers die alles kunnen managen: ziekenhuizen, kennels, universiteiten, kinderdagverblijven, begrotingen, zorgcentra en waarbij alles berekend wordt met de maat van begrotingstekorten en andere dingen waar je niet voor opgeleid bent.
Nog zeer actueel is wat schrijvers de “binaire onverschilligheid” noemen. Algoritmes maken geen onderscheid tussen goed en kwaad, niet tussen gewelddadige films en reëel geweld. Ze kunnen geen zelfstandige morele code ontwikkelen. Digitale technologie en artificiële intelligentie missen er de verbeelding voor. Ze kunnen geluiden, beelden, bewegingen enkel logisch coderen en nauwgezet registreren maar niet interpreteren. Online geheugens hebben het onmenselijk vermogen om niet te vergeven of te kwalijk nemen. Aan gigabyte en verbindingssnelheid danken ze hun intelligentie. Alle mega-geheugens en meta-algoritmes kennen we vandaag wel als artificiële intelligentie maar er is nog geen artificiële intellectueel. In het licht van de pakkende oproep van Harari en andere uiterst bezorgde wetenschappers en intellectuelen om de verdere publieke verspreiding van de toepassingen van A.I. voorlopig te stoppen en verder te onderzoeken, klinken deze vaststellingen pertinent.
We leven met angst. We kennen een angstpolitiek. Faalangst, angst voor het virus, angst voor smet, angst voor terreur en terrorisme, angst voor je relatie met je partner, angst om geen partner te vinden, angst voor statusverlies, angst voor werkloosheid, angst voor inkomensverlies, angst voor imagoschade, angst voor de concurrentie, angst voor kapitaalverlies op de beurs, angst om gepest te worden, angst om dik te worden, angst voor de Islam, xenofobie, homofobie, zelfs gynofobie, klimaatpsychose, watertekort of net watersnood en finaal, angst voor de dood.
Een verschijnsel dat we goed kennen en bij onszelf herkennen: massamedia maken onverschillig, zelfs cynisch. De meest gruwelijke beelden wisselen zonder verpinken af de meest frivole en banale nieuwtjes. Beelden van afgeslachte mensen in de straten van Oekraïne worden gevolgd door de voetbaluitslag.
Echt zelfbestuur is onmogelijk. De grootste groep mensen waarmee dat zou mogelijk zijn, wordt geschat op 50. Kapitalisme als verspreider van wereldvrede? Het resultaat is bekend: een grimmig pacifisme voor een geprivilegieerd gebied. Sociale vrede en welvaart omdat de problemen elders worden uitgezweet en uitgevochten. Europese vrede op de kap van de rest van de wereld. Pacifisme prediken opdat het geweld en de misère niet hier naartoe zouden komen.
De hedendaagse Westerse wereld heeft geen behoefte aan utopie. Ze ziet geen verre toekomst meer. De wereld kent en herkent alleen maar het korte termijnperspectief. Die samenleving weet hoe ze nu winst moet maken: electoraal of financieel. Maar ze begrijpt niet hoe ze over pakweg 100 jaar kan kapitaliseren. Binnen die beperkte tijdshorizon regeert hysterie en paniek. Het politiek arsenaal reduceert tot louter tactisch denken. Zoals een reflexlogica. Immer snel reageren. Actie - reactie. Beter fout beslissen dan traag beslissen…
Victor De Raeymaeker
Meer van Victor De Raeymaeker
Victor De Raeymaeker
