9 februari 2024
Einstein in tijd en ruimte - Een leven in 99 deeltjes
Albert Einstein (1879-1955) wordt algemeen beschouwd als een van de belangrijkste maar ook meest controversiële natuurkundigen uit de geschiedenis. Over hem is reeds heel wat geschreven en in beeld gebracht, zodat men zich de vraag kan stellen: hoe benader je Einstein nog op een originele manier?
Met de publicatie van “Einstein in tijd en ruimte - Een leven in 99 deeltjes” gaat Samuel Graydon de uitdaging aan. Hij is wetenschapsredacteur van de Times Literary Supplement, een wekelijks literair tijdschrift opgericht in 1902 als aanvulling op The Sunday Times of London, befaamd om haar uitstekende bibliografische grondigheid en verfijnde essays over ’s werelds meest vooraanstaande geleerden.
Graydon pakt zijn onderwerp op een verfrissend unieke wijze aan. Het boek is een mozaïekbiografie, opgesplitst in 99 deeltjes: korte hoofdstukken in uiteenlopende stijlen, die zich toespitsen op een specifiek moment of facet uit het leven van de theoretische fysicus. Het ene hoofdstuk kan een anekdote zijn, het andere een beschouwing over zijn wetenschappelijk werk, een ander deeltje een citaat uit zijn brieven of een verhaal over zijn buitenhuwelijkse escapades.
Maar waarom koos de auteur precies 99 hoofdstukjes? Hiervoor verwijst hij naar het atoomnummer van een scheikundig element dat werd ontdekt in het puin van de eerste waterstofbomexplosie in 1952. Het was relevant om het te noemen naar de man die verantwoordelijk was voor E = mc2, de vergelijking die de vernietigende kracht van de waterstofbom begrijpelijk had gemaakt. Het symbool voor element 99 is Es. Einsteinium.
Ruim een eeuw geleden ontvouwde Einstein baanbrekende theorieën over het universum die voor velen vreemd en onbevattelijk waren. Want hoe moeten we ons een wereld voorstellen waarin de ruimte kan worden gebogen en vervormd door de zwaartekracht, of waarin de tijd kan worden versneld of vertraagd, afhankelijk van de beweging van de waarnemer? Andere wetenschappers poogden Einsteins theorieën te ontkrachten. Zonder succes. Integendeel, de bewijzen voor zijn gelijk bleven zich opstapelen. Tot op heden.
Niemand hoeft zich echter te laten afschrikken om dit boek te lezen, uit angst de wetenschappelijke inzichten en ontdekkingen van Einstein niet te begrijpen, want Graydon vertolkt ze in een leesbare stijl. Zelfs Einsteins worstelingen met de kosmologische constante, het onzekerheidsprincipe van Heisenberg en zijn poging om te komen tot een geünificeerde veldentheorie, presenteert hij met een verteerbare toets. Behalve voor zijn wetenschap, focust Graydon ook veel op de intrigerende en complexe (maar niet altijd vlekkeloze) persoonlijkheid van Einstein.
Het boek volgt de levensloop van het genie in chronologische volgorde, evenwel dikwijls onderbroken met een blik voor- of achteruit. Beginnend met zijn geboorte op 14 maart 1879 in Ulm, een stad gelegen aan de oevers van de Donau, toen nog behorend tot het Duitse Keizerrijk. Hij groeide op in een liberaal-joodse familie, religieus tolerant. Hij was de zoon van Hermann Einstein en Pauline Koch. Zijn vader was onder meer beddenverkoper en later met zijn jongere broer Jakob fabrikant van elektrotechnische apparatuur voor elektriciteitscentrales en straatverlichting in München. Het ouderpaar werd nog verrijkt met een tweede kind, Maja Einstein, waarmee Albert gans zijn leven goede maatjes zou blijven.
De jonge Einstein werd aan alle kanten omgeven door elektrisch licht, dat niet alleen de voorhoede vormde van de moderne technologie, maar ook het middelpunt van het familiebedrijf. De wetenschappers wisten destijds hoe ze stadsstraten konden verlichten, het licht zelf was nog grotendeels een mysterie. Dat zou - door toedoen van Albert - snel veranderen. Zijn muzikale moeder deed hem vioollessen volgen. In zijn latere leven bespeelde hij vaak dit instrument ter ontspanning, terwijl hij wetenschappelijke problemen overdacht.
Rond 1884 kreeg Einstein zijn eerste kompas en was verbijsterd door het wonder van de onzichtbare magnetische kracht. Gaandeweg cultiveerde hij een passionele belangstelling voor wis- en natuurkunde. Hij kwam tot de overtuiging dat veel in de Bijbelverhalen niet waar kon zijn en werd een uitgesproken vrijdenker: hij zou voor altijd wars blijven van religieuze orthodoxie en ritueel, en vijandig staan tegenover elke vorm van autoriteit en dogma. Einstein schreef ooit dat hij het jodendom beschouwde als een “gemeenschap van traditie”, en niet als een religie. Hij werd een grote voorstander van de zionistische zaak, bestreed het antisemitisme en was zeer behulpzaam bij de Joodse emigratie uit Europa. Toen hem werd gevraagd of hij in God geloofde, antwoordde Einstein: “Ik geloof in de God van Spinoza (de zeventiende-eeuwse filosoof Baruch Spinoza), die zichzelf openbaart in de ordelijke harmonie van wat bestaat, niet in een God die zich bezighoudt met het lot en de daden van menselijke wezens.”
Einsteins verrichtte z’n beste prestaties vooraleer hij echt beroemd werd. Het kostte hem negen jaar om een universitair docentschap aan de Eidgenössische Technische Hochschule (ETH) in Zürich als Fachlehrer natuurkunde te bemachtigen. In 1905, Einsteins wonderjaar, terwijl hij zes dagen per week werkte bij het Zwitserse octrooibureau in Bern en gezinsverantwoordelijkheid droeg, vond hij voldoende tijd om vier artikelen te publiceren die duidelijk maakten dat verschillende natuurkundige problemen op een radicaal andere manier dienden bekeken te worden. Die bevindingen effenden de weg voor wat men de moderne natuurkunde ging noemen. Vanwege meningsverschillen over wetenschappelijke benaderingen en geteisterd door antisemitische vooroordelen, ontving hij pas in 1921 de Nobelprijs voor Natuurkunde. Niet voor zijn werk aan de algemene relativiteitstheorie, waarop zijn roem was gebaseerd, maar “voor zijn ontdekking van de wet van het foto-elektrisch effect”.
Aan de ETH ontmoette Einstein de Servische hoogbegaafde wis- en natuurkundige Mileva Marić en werd verliefd op haar. Einstein en Marić kregen in januari 1902 een dochter, Lieserl, die waarschijnlijk ter adoptie werd afgestaan. Einstein trouwde met Mileva Marić op 6 januari 1903. Het huwelijk was zowel een persoonlijke als een intellectuele samenwerking: bij haar vond Einstein een klankbord voor zijn nieuwe ideeën. Mileva schonk hem nog twee zonen, Hans Albert en Eduard. Het gezin Einstein trok in 1914 naar Berlijn, maar Mileva kon er niet aarden. Hun relatie verslechterde en Mileva verhuisde met de kinderen terug naar Zwitserland. Einstein scheidde van Mileva op 14 februari 1919, en huwde een half jaar later zijn nicht Elsa Löwenthal. Einstein gaf het aan de Nobelprijs verbonden geldbedrag aan Mileva, zoals bij hun scheiding was afgesproken.
In 1922 maakte Einstein zijn eerste wereldreis. Met zijn tweede vrouw ging hij per schip naar Japan en deed ook Singapore, Hongkong en Sjanghai aan. Hij gaf daarnaast onder andere ook gastlessen aan de Universiteit van Oxford, waar Einsteins krijtbord nog bewaard is gebleven. Zijn onwrikbaar rechtvaardigheidsgevoel had hij in 1911 bij uitstek geëtaleerd middels steunbetuigingen aan Nobelprijswinnares Marie Curie, door de pers aan de schandpaal genageld vanwege haar vermeende affaire met een getrouwde collega-wetenschapper.
Einsteins pacifisme, socialistische sympathieën, joodse afkomst en zijn on-Duitse theoretische natuurkunde waren een doorn in het oog van de Duitse nationalisten en antisemieten. Nadat hij wereldfaam had verworven, ontstond er zelfs een georganiseerde campagne onder Duitse natuurkundigen om zijn theorieën in diskrediet te brengen. Adolf Hitler kwam op 30 januari 1933 in Duitsland aan de macht waarmee de nazi-hetze tegen Einstein een hoogtepunt bereikte. Einstein verbleef toen in de Verenigde Staten, waar hij een lezingencyclus verzorgde. Hij besloot niet meer terug te keren naar zijn geboorteland, maar bracht nog wel een bezoek aan België (hij verbleef enkele maanden in Den Haan) en Engeland voordat hij zich definitief in de VS vestigde. Hij gaf zijn Duitse staatsburgerschap op en aanvaardde een betrekking aan het pas opgerichte Institute for Advanced Study in Princeton, New Jersey. Hij werd Amerikaans staatsburger in 1940, hoewel hij steeds het Zwitserse staatsburgerschap behield.
Einsteins pacifisme, socialistische sympathieën, joodse afkomst en zijn on-Duitse theoretische natuurkunde waren een doorn in het oog van de Duitse nationalisten en antisemieten. Nadat hij wereldfaam had verworven, ontstond er zelfs een georganiseerde campagne onder Duitse natuurkundigen om zijn theorieën in diskrediet te brengen. Adolf Hitler kwam op 30 januari 1933 in Duitsland aan de macht waarmee de nazi-hetze tegen Einstein een hoogtepunt bereikte. Einstein verbleef toen in de Verenigde Staten, waar hij een lezingencyclus verzorgde. Hij besloot niet meer terug te keren naar zijn geboorteland, maar bracht nog wel een bezoek aan België (hij verbleef enkele maanden in Den Haan) en Engeland voordat hij zich definitief in de VS vestigde. Hij gaf zijn Duitse staatsburgerschap op en aanvaardde een betrekking aan het pas opgerichte Institute for Advanced Study in Princeton, New Jersey. Hij werd Amerikaans staatsburger in 1940, hoewel hij steeds het Zwitserse staatsburgerschap behield.
Einstein stierf in een ziekenhuis in Princeton op 18 april 1955 aan de gevolgen van een verwijding van de hartslagader. Zijn as werd op een geheime plaats uitgestrooid. Einstein moest namelijk niets hebben van de verering van het grote publiek en wilde hiermee een “bedevaartsoord” voorkomen. De Amerikaanse patholoog Thomas Stoltz Harvey verwierf bekendheid omdat hij de autopsie op Einstein had uitgevoerd en daarna zijn hersenen conserveerde.
Zich uitstrekkend door tijd en ruimte, schiep Graydon een compleet en helder beeld van Einstein, wiens naam in ons woordgebruik synoniem is geworden van hoge intelligentie maar zijn immense populariteit toch vooral te danken heeft aan zijn warme, vriendelijke uitstraling. Bijzonder interessant aan dit boek is de aandacht voor minder belangrijke of zelfs triviale aspecten van Einsteins leven, die in een ietwat traditionelere verhandeling niet aan bod zouden komen. Kortom, 99 onvergetelijke verhalen van de man die opnieuw definieerde hoe we naar ons universum en onze plaats daarin kijken.
Marc De Bock
Meer van Marc De Bock
Marc De Bock
