20 januari 2024
Rond de Kaap. Isaac le Maire contra de VOC.
Isaac le Maire (1558-1624) is een naam die niet dadelijk bij iedereen een belletje doet rinkelen. Toch was deze Antwerpse koopman één van de belangrijkste aandeelhouders van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), de machtigste multinational uit de zeventiende eeuw. Waartegen hij uiteindelijk in opstand kwam. En zijn zoon Jacob le Maire (1585-1616) deed een geografische ontdekking van wereldformaat.
Antwerpenaar Tom Dieusaert, gefascineerd door die twee protagonisten uit de metropool, volgde het spoor van Jacob maar toch vooral dat van vader Isaac. Hij is journalist en reisgids. Zijn doorbraak als schrijver kwam er dankzij De laatste rit van de Kever (2005). In dit reisverhaal maakt hij met een Volkswagen Kever een tocht van Mexico Stad naar de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires, waar hij tegenwoordig woont en werkt.
Wat dreef hem om de levenswandel van een nobele onbekende stadsgenoot neer te pennen? Als toeristische reisleider in Patagonië viel het hem op dat verschillende plaatsnamen Nederlands klinken en dat veel ontdekkers die de gebieden op de kaart plaatsten in Antwerpen geboren werden, onder wie Sebald de Weert, Joris van Spilbergen en Jacques l’Hermite. Tussen al die namen van Antwerpse wereldreizigers werd hij toch het meest getriggerd door het verhaal van Jacob le Maire, de zeeheld die de doorgang tussen de Atlantische en Stille Oceaan langs de mythische Kaap Hoorn vond in het uiterste zuiden van Zuid-Amerika: de Straat van Le Maire. Maar waarvan tegenwoordig in Antwerpen enkel de kleine doodlopende Jacob le Mairestraat aan het Kielpark nog aan hem herinnert. Tijdens de coronacrisis kreeg Dieusaert ruimschoots de tijd om de omzwervingen van Isaac en Jacob le Maire alsook de woelige overgangsperiode van de Antwerpse gloriejaren naar de gouden eeuw van Amsterdam uitgebreid te bestuderen.
Tom Dieusaert start zijn speurtocht in het Noord-Hollandse dorp Egmond-Binnen. In een half vergeten kerkje vindt hij de grafzerk van Isaac le Maire en zijn vrouw Maria Walraven. Een intrigerend grafschrift vermeldt dat Isaac tweeëntwintig kinderen had en als koopman in 30 jaren tijd niet minder dan 1.500.000 gulden verloor maar toch zijn eer heeft behouden. De auteur duikt vervolgens in archieven, zoekt historici en gidsen op en reist naar diverse oorden: van Antwerpen, Veurne, Hondschote, Amsterdam, Den Helder, Haarlem, West-Friesland en uiteindelijk tot in Patagonië en Kaap Hoorn.
Isaac werd geboren in Antwerpen nadat zijn protestantse ouders vanuit Doornik naar de Scheldestad verhuisd waren om te ontsnappen aan de meedogenloze katholieke vervolgingen. Daar ontpopte Isaac zich tot een succesrijk zakenman. Zijn carrière speelde zich af tegen de achtergrond van de Tachtigjarige Oorlog (1566-1648) en de opkomst van het calvinisme. Omdat de godsdienstperikelen een bepalende rol zouden spelen in het doen en laten van Le Maire, gaat Tom Dieusaert dieper in op dit thema. Hij trekt daarvoor naar Frans-Vlaanderen en de Westhoek waar de Beeldenstorm in 1566 begon en waar predikant, geograaf en cartograaf Pieter Platevoet, beter gekend als Petrus Plancius (1552-1622), in Dranouter geboren werd. Een man waarmee Isaac later nog te maken kreeg bij het ontdekken van een nieuwe westelijke route naar het Verre Oosten. Vreemd genoeg in Vlaanderen redelijk onbekend. Alsof de herinnering aan deze boeiende figuur met wortel en tak werd uitgeroeid door de contrareformatie.
Na dit uitstapje is Dieusaert terug in Antwerpen om er overblijfselen te zoeken van de commerciële activiteiten van de familie Le Maire. Met een verrassend interessant bezoek aan het Museum Plantin-Moretus en de prachtig gerenoveerde handelsbeurs, de vondst van de resten van een calvinistische tempel in de tuin van het Rubenshuis, alsook een verhelderend gesprek met de 93-jarige professor emeritus economische geschiedenis Herman Van der Wee over Antwerpens gouden jaren als het hart van de financiële wereld en het ontstaan van nieuwe financiële producten. Niet zonder ook te wijzen op de bloedbanden die Antwerpse handelsfamilies met elkaar verbonden en op de tragedie van de Franse Furie op 17 januari 1583 die zou uitmonden in de val van Antwerpen (1585) waardoor de stad weer in handen van de Spaanse koning viel. Als gevolg daarvan koos Isaac le Maire eieren voor zijn geld en week zoals veel Antwerpse ondernemers uit naar Amsterdam. Daar focuste hij zich voornamelijk op de Ruslandhandel, tot de lucratieve specerijenhandel met Oost-Indië zijn aandacht trok. Hij stichtte de Nieuwe Brabantse Compagnie die op 1 september 1602 met enkele andere handelsmaatschappijen de krachten bundelde in de Verenigde Oost-Indische Compagnie onder impuls van Johan van Oldenbarnevelt (1547-1619), een soort buitenlandminister van de Republiek der Nederlanden. In dit verband reisde Dieusaert naar Den Helder. Nabij deze laatste stad investeerde Isaac le Maire in een inpolderingsproject maar maakte gauw een ommezwaai zodra hij besefte dat er met de handel op Oost-Indië veel meer te verdienen was.
Dieusaert fietst naar Haarlem waar hij de oorsprong van de uitdrukking “de kogel is door de kerk” achterhaalt en vervolgens opnieuw naar Amsterdam. In de Nes, een smalle Amsterdamse straat, ziet hij het gebouw waar De Witte Gecroonde Lelie moet gestaan hebben, de wieg van de VOC, de eerste naamloze vennootschap op aandelen, een monsterfusie van alle andere voorcompagnieën, opgericht om de commerciële en militaire concurrentie met de Spanjaarden, de Portugezen en de Engelsen aan te gaan. Met niet minder dan 77 bewindhebbers (waarvan heel wat Zuid-Nederlanders) en Isaac le Maire als één van de grootste inleggers. Maar door de ingewikkelde structuur en het groot aantal directeurs was de kans op interne problemen natuurlijk groter. En zo geschiedde. Na enkele jaren boterde het niet meer tussen hem en de Compagnie. Na vermoedens van gesjoemel (met onkostennota’s) volgde een gedwongen ontslag. Hij koesterde daardoor een diepe wrok en trachtte de VOC kapot te maken middels een speculatie à la baisse op VOC-aandelen (waarmee hij tienduizenden guldens verloor) en de oprichting van de Australische Compagnie met als uitvalsbasis Hoorn. Het doel: het geheimzinnige Zuidland, nu beter bekend als Australië, ontsluiten voor de handel en de alleenheerschappij van de VOC breken door een andere vrije doorgang onder de Straat van Magellaan naar Oost-Indië te vinden.
Tom Dieusaert laat zijn licht ook over Hoorn schijnen. Vandaag een pittoresk toeristisch stadje dat in de zeventiende eeuw een bloeiende haven had. De geboorteplaats van ontdekkingsreiziger Willem Corneliszoon Schouten en van Jan Pieterszoon Coen, de geduchte gouverneur-generaal van de VOC. Bij de Stichting van Nederlandse Kaap Hoorn-vaarders bezoekt hij de Oudheidkamer en verneemt er dat de vaart rond Kaap Hoorn een van de meest gewaagde uitdagingen voor een zeilschip is. Dat kan hij zelf vaststellen wanneer hij in Argentinië de plaatsen bezoekt die commandeur le Maire en schipper Schouten met De Eendracht en De Hoorn aandeden. Van een geplande zeiltocht ziet hij echter af wegens te gevaarlijk. Een comfortabel Chileens passagiersschip biedt uitkomst zodat Dieusaert alsnog voet aan wal kan zetten op Kaap Hoorn. Die “kaap” blijkt als het ware een groot rotseiland te zijn. En tot zijn verwondering treft hij er niks aan dat naar Jacob of Isaac le Maire verwijst.
Dat het ronden van de kaap een riskante onderneming is, blijkt ook uit het logboek van Jacob. Want het noodlot slaat toe: De Hoorn vat vuur en is niet meer te redden. Toch vaart hij op 25 januari 1616 met één schip tussen Stateneiland en Vuurland door wat nu de Straat van Le Maire genoemd wordt. Eenmaal de kaap voorbij dreigt muiterij aan boord en wordt het voornemen om door te zeilen naar het Zuidland opgeborgen. Als alternatieve bestemming wordt gekozen voor de specerijeneilanden in Indonesië. Daar loopt het echter fout. De lokale VOC-vertegenwoordigers confisqueren het schip in Batavia (het latere Jakarta) en sturen de bemanning als een stel criminelen terug naar de Republiek. Jacob zou de reis niet overleven: hij overlijdt op zee, op oudejaarsavond 1616. De hele operatie had weinig of niets opgeleverd voor zijn vader die zowel zijn schepen met hun kostbare lading als zijn zoon verloor.
Het conflict tussen Isaac le Maire en de VOC kreeg nog een laatste opstoot toen in 1618 in opdracht van de Compagnie het boek Journaal ofte Beschrijvinghe van de Wonderlicke Reyse ghedaen door Willem Corneliszoon Schouten van Hoorn verscheen. Daarin werd de rol van Jacob le Maire geminimaliseerd. Zeer tot ongenoegen van Isaac die enkele jaren later zijn versie van de reis publiceerde in De Spiegel van de Australische Navigatie, een felle aanklacht tegen de praktijken van de VOC.
Isaac le Maire bleef tot het einde van zijn leven op ramkoers met het staatsmonopolie van de VOC. Tenslotte moest hij het onderspit delven toen het octrooi van de Compagnie door de Staten-Generaal verlengd werd en de VOC nog een steviger greep kreeg op de handel met Oost-Indië. Daarmee kwam er een definitief einde aan een boeiend tijdperk waarbij ontdekkingsreizigers, pioniers en ambitieuze kooplui de hoofdrol speelden. Met de consolidatie van de VOC had de dictatuur van de cijfers gewonnen. Voor de rationele handel moest alles en iedereen voortaan wijken.
Moegestreden stierf Isaac op 20 september 1624 in Egmond aan den Hoef. Hij was allerminst een idealist, wel een gewiekste en eigenzinnige koopman die tegen de schenen van de VOC durfde schoppen. Net dat David tegen Goliath gehalte begeesterde Tom Dieusaert. Met Rond de Kaap wou hij tevens de onderbelichte rol van Isaac le Maire als intellectuele ontdekker van Kaap Hoorn in de verf zetten. Hij koppelde daarvoor zijn reiservaringen aan grondig historisch onderzoek. Het resultaat is een meeslepend portret van een zeventiende-eeuwse dwarsligger én een goed gedocumenteerde schets van een even spannende als turbulente periode in de geschiedenis van de Lage Landen.
Marc De Bock
Meer van Marc De Bock
Marc De Bock
