23 mei 2023
Zwart in Rembrandts tijd
Dit boek (135 pagina’s) is de tweede druk van een catalogus verschenen ter gelegenheid van een tentoonstelling in Museum Het Rembrandthuis die eindigde in september 2020. De tentoonstelling kan je niet meer zien, maar het boek nog wel. Dat is mooi verzorgd, rijkelijk geïllustreerd en met interessante teksten over een ongewoon onderwerp, toch wel het lezen waard.
In de geschiedenis zijn er altijd brokken die onzichtbaar lijken te blijven en gewoon onbesproken. Dit boek toont één van deze hiaten, vertrekkend van de vaststelling dat er toch veel zwarte mensen afgebeeld zijn in de zeventiende-eeuwse Hollandse kunst. Als we even een inspanning doen denken we spontaan aan schilderijen over de geboorte van Christus en de vele afbeeldingen van kerststalletjes met Jezus tussen os en ezel, een oude Jozef, zijn jonge vrouw en bezoekers. Dat zijn dan herders of drie “wijzen”, drie “koningen” die uit het oosten kwamen en ééntje ervan is een zwarte man. En veel verder gaat onze kennis niet.
En toch zijn er – vooral tussen 1620 en 1660 - veel meer dan die ene koning Caspar. Ook als dienaren van blanke mensen, zoals je kan verwachten, maar lang niet allemaal. In dit boek staan mooie, volwaardige portretten van zwarte mensen die evenzeer tot de elite moeten behoord hebben als de blanken, naar het leven geschilderd, een heel scala en duidelijk als gelijkend portret bedoeld.
In die tijd lieten de “nouveau riches”, de nieuwe welstellende Hollandse burgers, zich graag portretteren in navolging van de aristocratie en de adel. Vandaar die echte vloed van portretten in de Gouden Eeuw van zelfvoldane, zelfingenomen rijke burgers in hun beste kleren, met slechte smaak, nageslacht liefst met hond, paard en huis erbij… Of binnen, in dezelfde poses als de adel omringd door meubels en bezit.
Dat had als gevolg dat er moest geschilderd worden naar het leven, écht, realistisch. Vandaar ook de vele studies in krijt, verf, inkt, ets, klei. Geen verbeelding, niet als vrome mensen knielend voor heiligen, Maria of de Drievuldigheid. Want ze waren overwegend protestant, dus geen afgoderij en toon maar dat je in dit aardse leven hard gewerkt had. Kunstenaars tekenden en schilderden wat ze zagen en er waren er ongelooflijk veel.
In heel die stroom van handel, koopvaardij, zijn er natuurlijk ook zwarte mensen die naar Holland komen. Rembrandt was bekend om zijn spontane figuurstudies. Bij Rembrandt poseert altijd iemand “als”, iemand die hij verkleedt “als Diana”, of “als Jacob”. Het lijkt wel alsof hij gewoon niet uit zijn fantasie kan schilderen. Hij heeft er natuurlijk ook gezien en geschetst, zoals die staande Afrikaanse man, die hij waarschijnlijk zag in zijn eigen buurt. Zwarte mensen waren meegekomen als zeelui vanuit Afrika of Brazilië, of als bedienden van Joodse immigranten uit Portugal en kwamen wonen rond de Jodenbreestraat, die je misschien kent vanwege Rembrandt die daar vlakbij woonde. Op een totaal van 200.000 inwoners van Amsterdam zijn de honderd zwarte mensen die daar woonden natuurlijk niet veel. Zo zie je ze ook op schilderijen van die tijd: bij de viskraam, onderaan op het voorplan, één zwarte persoon tussen al die mensen op de markt. Opvallend ook zijn de perfect Hollandse namen voor zwarte mensen in de archieven: Pieter Claesz Bruyn en Lijsbeth Pietersz.
Het vreselijke verschijnsel van de slavernij is ook minder zichtbaar in Nederland, waar het verboden was, in tegenstelling tot de kolonies. De macht van winst en geld haalt het weer altijd van menselijkheid en verstand. Tegen het eind van de zeventiende eeuw zie je dan ook zwarte mensen afgebeeld als monsters, kannibalen, wilden. Kwestie van de slavernij “aannemelijk” te maken. De mooiste van de portretten zijn onderverdeeld in portetten, verhalen en tronies.
“Tronies” is niet negatief bedoeld. Dat genre was algemeen gekend, beoefend en populair. Het waren gewoon schetsen van zeer typische gezichten en gelaatsuitdrukkingen die de schilder later in schilderijen zou kunnen gebruiken.
“Verhalen” zijn vertellingen uit de bijbel of de mythologie waarin zwarte mensen een rol(letje) spelen. Soms zelfs een grote rol of de hoofdrol, zoals in “De doop van de Kamerling”, de Ethiopische hoveling die zich bekeerde tot het christendom, een verhaal dat Rembrandt verschillende keren afbeeldde. Rembrandt plaatste trouwens dikwijls zwarte mensen tussen andere personages in verhalen uit de bijbel. In het boek krijg je er daarvan ook enkele te zien. De jongeman die links op een muurtje leunt en ons aankijkt.
Twee Afrikaanse mannen van Rembrandt en een vergroting van de rechtse man is zeer mooi. Verder nog schilderijen van Gerrit Dou. Het zeer bekende en krachtige 4 studies van een zwarte man van Rubens, Het Portret van Don Miguel de Castro en nog twee andere portretten van Beckx, van Govert Flinck en eentje van Heerschap, zijn volwaardige olieverfschilderijen. Daarnaast zijn er nog getekende of geëtste portretten door Jan Lievens, Backer, Wenzel Hollar, Cornelis van Dalen, Jan De Visscher, Der Gheyn. De fijne studiekop van een zwarte jongen in krijt, van Van der Cooghen, de vele zwarte mensen in geëtste kopieën van schilderrijen van Rubens en van nog zovele andere kunstenaars. Daarna, helaas, ook zwarte mensen als dienaars en slaven, als een soort folkloristisch curiosum in etsen, prenten, “alsof het maar beesten waren”. Bijbelse en mythische voorstellingen, vlugge schetsen van meester Rembrandt.
Een verrassend kijkboek dus, maar nog veel meer. De zes auteurs van dit boek strooien zo kwistig met kennis, inlichtingen, anekdotes dat je beschaamd moet bekennen dat je eigenlijk over het bestaan van die zwarte mensen in het Holland van Rembrandt helemaal niets afwist, maar eigenlijk ook maar weinig over die periode van Rembrandt en collega’s en reus Rubens.
Zelfs twee jaar na de tentoonstelling nog het lezen en bekijken over-waard.
Victor De Raeymaeker
Meer van Victor De Raeymaeker
Zelfs twee jaar na de tentoonstelling nog het lezen en bekijken over-waard.
Victor De Raeymaeker
