In ’Belgische republikeinen’ geeft Witte een volledig overzicht van wie deze waren, hun idealen en hoe ze in 1830 aan de wieg van België stonden en de revolutie droegen. Die republikeinen waren de radicalen van hun tijd. Het waren jonge mannen – vrouwenemancipatie was nog ver weg – uit de groeiende middenklasse, geconcentreerd in de steden. Hun ideologie was zeer verscheiden, van linkse liberalen, Jakobijnen, katholieke democraten en de eerste socialisten. De idealen van de Verlichting zijn de rode draad waar gelijkheidsdenken, vrijheid en de universele mensenrechten centraal staan.

Witte maakt duidelijk dat de revolutie van 1830 niet uit de lucht kwam vallen. De republikeinen waren al lang bezig met hun verzet tegen Willem I. Door hun gedachtegoed, maar meer nog door hun sociale positie, waren ze in de Verenigde Nederlanden altijd van de macht gehouden. Voor die republikeinen was de revolutie dan ook niet enkel gericht tegen Willem I, maar ook tegen de adel, de grootgrondbezitters en de kerk, die allen op hun manier de macht naar zich toe trokken.

In 1830 organiseerden ze protestmarsen, richtten korpsen op en trokken ten strijde. Het lukt hen echter niet om de macht te consolideren. In het Voorlopig Bewind waren er wel republikeinen, de bekendste was Louis de Potter. Hij had een pamflet tegen Willem I en zijn ministers geschreven waarna hij veroordeeld en verbannen werd. Uiteindelijk zijn het de behoudsgezinde liberalen en katholieken die aan de macht kwamen en aan de onderhandelingstafel in Londen het nieuwe België vorm zullen geven. Zij hadden een gekroonde republiek voor ogen met beperkte macht voor de koning. De radicalen vormden slechts een kleine groep tussen het liberale en het katholieke blok. Hun oppositie was wel hard en ze weten via de publieke opinie toch hun stem te laten horen. Tot tweemaal toe verijdelden ze dat de prins van Oranje het koningschap kreeg. Meer nog: het huis van Nassau werd voor altijd uitgesloten. Ze streden tegen de positie van de adel, de hoge cijns op het kiesrecht en ijverden voor de democratisering van het onderwijs. Ze beseften al snel dat ze de steun van de arbeidersklasse nodig hadden. Hun ideologie evolueerde naar het socialisme en het communisme. De aanwezigheid van Karl Marx in Brussel is hier niet vreemd aan.

De Belgische republikeinen zijn niet enkel de voorvechters geweest van de opstand tegen de Nederlandse koning Willem I, ze ijverden voor een republiek naar het Jakobijnse gedachtegoed van de Franse Republiek, gecombineerd met ideeën van recentere datum. Centraal stond het radicale Verlichtingsdenken dat vrijheid en gelijkheid eiste voor iedereen. Eigendom wilden ze niet afschaffen, maar ze wilden wel de concentratie ervan tegengaan door het heffen van progressieve belastingen. Ze legden de kiem van de verzorgingsstaat met recht op arbeid, een gemeentelijke armenzorg, sociale woningbouw en openbaar onderwijs. Zij hadden wel contact met Marx, maar diens idee van klassenstrijd en staatscollectivisme vonden zij dan weer te vér gaan. Die republiek is er niet gekomen omdat de grote Europese mogendheden dat niet zagen zitten. Een koninkrijk was de enige optie voor Pruisen, Oostenrijk, Rusland en Engeland.

Het verzet van de radicalen zal tot 1848 voortduren. Hoge werkloosheid en de aardappelschimmel joegen de mensen regelrecht de dood in. In de steden ontstond hierdoor een draagvlak voor het republikeins-radicale gedachtegoed.
De revoluties van 1848 begonnen in Sicilië en deinden daarna uit over het hele continent. Bijna slaagden de republikeinen erin om ook hier een revolutie te beginnen. De liberale regering reageerde echter meteen hard en kreeg katholieke steun. Er vielen talrijke slachtoffers en enkele tientallen republikeinen werden ter door veroordeeld. Een groot aantal werd verbannen en opruiende buitenlanders, waaronder Marx, werden de grens overgezet. De behoudsgezinde krachten – gesteund door het elitair cijnskiesstelsel – wonnen het pleit.

Els Witte maakt in haar boek duidelijk dat de Belgische republikeinen een cruciale rol speelden in onze geschiedenis. Het boek brengt een belangrijk, maar onbekend hoofdstuk uit het ontstaansverhaal van België. Het is haar verdienste om dit onder de aandacht te brengen. Dit is dan ook een belangrijk historisch werk geworden. Na lectuur is duidelijk dat heel wat ideeën die later werden uitgewerkt in die periode hun ontstaan vonden. Toen werd niet minder dan de basis gelegd voor de sociaaldemocratie, het progressieve liberalisme en het sociale katholicisme. Witte weet deze boodschap in een klare en duidelijke taal over te brengen. ‘Belgische republikeinen’ is geen roman, geen populair geschiedkundig werk zoals er tegenwoordig veel verschijnen. Dit is gefundeerde geschiedenis. De auteur voegt niet minder dan 70 pagina’s literatuuroverzicht, noten en een personenregister toe aan haar verhaal.