18 oktober 2023
Wij zijn onze hormonen
Hormonen zijn de dirigent van ons lichaam. Dat is de grondtoon in de jongste publicatie van de Nederlandse internist-endocrinoloog Max Nieuwdorp, tevens hoogleraar en afdelingshoofd bij het Amsterdam Universitair Medisch Centrum.
De titel Wij zijn onze hormonen is een knipoog naar het fantastische populairwetenschappelijk boek Wij zijn ons brein uit 2010 van zijn landgenoot en hersenonderzoeker Dick Swaab dat ik destijds heb verslonden. De commotie die dit boek destijds teweegbracht, zou ook wel eens kunnen losbarsten omtrent dit hormonenverhaal.
Getriggerd door de vragen die zijn patiënten hem door de jaren heen gesteld hebben en waar hij niet altijd antwoord op had, vatte Nieuwdorp het plan op om dit boek te schrijven. Niet alleen om het wonderbaarlijk zelfsturend hormonaal programma wat meer vatbaar te maken voor wie er ook maar in geïnteresseerd is, maar ook om de macht van hormonen in perspectief te plaatsen. Net als Swaab stelt hij dat ons brein belangrijk is bij de beslissingen die we nemen en de keuzes die we maken, maar voegt eraan toe dat hormonen op hun beurt van betekenis zijn voor het functioneren van het brein. Met andere woorden: wij zijn meer dan ons brein.
De inleiding van het boek vertelt ons een korte geschiedenis van hormonen en definieert hen als “signaalstoffen die worden aangemaakt door endocriene (hormoonproducerende) klieren”. Via het bloed en andere lichaamsvloeistoffen bereiken deze stoffen hun doelcellen of -organen waar ze hun werk doen. Veelal hebben ze een stimulerend, soms een remmend effect op deze doelen. Ook beïnvloeden ze elkaar onderling. Er zijn elf hormoonklieren maar de hoofdspelers zijn toch de hypothalamus en de hypofyse, gelegen midden in de hersenen: als generaals sturen ze zowel ons zenuwstelsel als ons hormonaal systeem aan, waarbij ze nauwgezet alle troepen in de gaten houden.
De lijst van menselijke hormonen is beduidend langer. De bekendste en enkele wat minder bekende komen in het boek aan bod.
De lijst van menselijke hormonen is beduidend langer. De bekendste en enkele wat minder bekende komen in het boek aan bod.
Aan het eind van zijn inleiding beklemtoont Nieuwdorp dat hij in z’n boek aan de hand van de verschillende levensfasen (vanaf de conceptie tot de seconde dat we onze laatste adem uitblazen) de invloed van de hormonen en hun onderlinge verband zal verduidelijken en dat hij dieper zal ingaan op de gevolgen van een tekort of teveel aan hormonen. Want onze gezondheid en die van onze nakomelingen is bijzonder afhankelijk van de juiste hormoonbalans.
Zodoende poogt het boek ons de significante rol te verklaren die de hormonen spelen bij zwangerschap en geboorte, om dan via de puberteit, volwassenheid en overgang, te eindigen bij ouderdom. Er zijn aparte hoofdstukken gewijd aan de invloed van hormonen bij genderidentiteit, seksuele voorkeur, overgewicht en honger, aan de hormonale balans en de darmbacteriën alsook aan de hormonale veranderingen bij het ouder worden.
Zoals beloofd in zijn inleiding besteedt Nieuwdorp ook aandacht aan de talrijke hormoonstoornissen. Die kunnen ontstaan door ziekte, erfelijkheid, omgevingsfactoren en voeding of aangeboren zijn. Zo beschrijft hij onder andere het adrenogenitaal syndroom met verwijzing naar een legende over de eerste vrouwelijke paus en de vroegtijdige puberteit (pubertas praecox) met ernstige lichamelijke en psychosociale gevolgen alsook de nefaste schade die plantaardige en chemische hormoonverstoorders aanrichten. Ook de oorzaken en gevolgen van een te grote of te geringe productie van het groeihormoon door de hypofyse doet hij uit de doeken, gepaard gaande met enkele staaltjes uit de echte en de fictieve wereld. Zoals de achtjarige Cosette in Les Misérables van Victor Hugo, door allerlei ellende zo klein als een kind van vier, maar die weer groeit nadat Jean Valjean haar adopteert.
De aanname van sommigen dat transgenders en homoseksuelen onnatuurlijk gedrag zouden vertonen, veegt Nieuwdorp op overtuigende wijze van tafel: homoseksualiteit is bij duizenden diersoorten uitgebreid gedocumenteerd, in het plantenrijk is tweeslachtigheid juist de norm en bepaalde vissoorten, zoals de anemoonvissen (bekend van Pixar’s film Finding Nemo) kunnen tijdens hun leven wisselen van geslacht.
Een kleine groep neuronen vlak bij de hypothalamus blijkt verantwoordelijk voor de aansturing van de productie van geslachtshormonen en ons seksueel gedrag, stelt Nieuwdorp en refereert daarbij naar Swaab die dit bijna dertig jaar geleden met zijn onderzoeksgroep aantoonde toen hij de seksuele dimorfe nucleus (SDN) in het brein vond.
Wist u dat ons lichaam blijkbaar liever zwaar dan licht is? Welke organen en hormonen betrokken zijn bij de spijsvertering? Dat ons gelaagd brein zorgt voor complex eetgedrag dat tot ernstig overgewicht kan leiden? Wat bariatrische chirurgie is? Dat de immens dikke paus Innocentius VIII de hele dag sliep? Dat onze darmen zoveel meer zijn dan enkel producent van drollen en scheetgeluiden? Welke effecten poeptransplantaties op de hormoonhuishouding hebben? Dit en veel meer wordt uitgebreid toegelicht in de hoofdstukken die handelen over obesitas, honger en de darmbewoners als belangrijke spelers in onze hormonale balans.
Heel boeiend is het deel over de meest voorkomende hormoonbehandelingen en hun bijwerkingen alsmede over de hormonale ziekten bij volwassenen (diabetes en schildklierziekten). Extra aandacht wordt besteed aan vijf verschillende soorten hormonen die door de bijnieren worden geproduceerd en ons helpen gevat te reageren op stress. Bij dit alles worden enkele beroemde historische figuren opgevoerd, onder meer Toetanchamon, Cleopatra, Hitler, George Bush sr. en John F. Kennedy.
Wanneer de overgang bij vrouwen (menopauze) én mannen (penopauze) wordt aangekaart, blijken hormonen wederom een sleutelrol te vervullen. Beide geslachten krijgen er mee te maken maar de impact is heftiger voor vrouwen dan voor mannen. Ook hier worden we overstelpt met een heleboel wetenswaardigheden tot zelfs een beroemd citaat van de legendarische Nederlandse stervoetballer Johan Cruijff toe, aangevuld met beschouwingen over vruchtbaarheidstherapieën en de eeuwige jeugd.
Het voorlaatste deel belicht de hormonale ommezwaai in de jaren tussen je zestigste en je vijfenzeventigste. Bij vrouwen stijgt het testosteron en bij mannen stijgen de oestrogenen. Dat verklaart waarom vrouwen en mannen steeds meer op elkaar gaan lijken. Een oudere man wordt wat zachter van aard, maar ook kaler en somberder. Oudere vrouwen worden juist rationeler en krijgen wat meer gezichtsbeharing.
Onder de titel “Oud en afgedankt” beschrijft Nieuwdorp in het slothoofdstuk drie hormonale veranderingen die er bij de oudste ouderen optreden. En gaat hij op zoek naar de echte oorzaken van het verouderingsproces en naar wat we zelf kunnen doen om zo gezond mogelijk oud te worden, los van al de mooie toekomstbeloftes die ons her en der worden voorgespiegeld.
Wij zijn onze hormonen is niet alleen interessant omdat de greep van hormonen op alle vlakken en doorheen ons ganse leven toegankelijk en uitgebreid wordt beschreven. Er zijn nog drie andere redenen om dit boek te lezen. Eerst en vooral begrijp je beter hoe hormonen, brein en darmen elkaar beïnvloeden. Ten tweede doe je een vracht soms grappige en vaak verrassende weetjes op. Dat mannen zich hormonaal aanpassen aan hun zwangere partner bijvoorbeeld, is voor mij ronduit verbijsterend. En tenslotte leer je de zin van de onzin over hormonen te onderscheiden. Wat bijdraagt aan een evenwichtige hormoonhuishouding is een gezonde leefstijl: voldoende slaap, beweging en niet te veel stress. Aldus Nieuwdorp, waarmee hij probeert af te rekenen met de nonsens over hormonen die weelderig op het internet circuleert.
Dit fascinerend boek is een aanrader voor iedereen die meer wil vernemen over het opwindend universum van de hormonen, hoewel hierin nog veel in het duister wordt getast. Alle teksten zijn goed wetenschappelijk onderbouwd, wat blijkt uit de noten achteraan in het boek die liefst 40 pagina’s in beslag nemen. Daarenboven voorzien handige kaders de lezer van de nodige medische en geschiedkundige uitleg. Met de kanttekening evenwel dat de auteur soms te enthousiast kennis spuit die lastig te plaatsen is als leek, maar dat mag het leesplezier niet bederven…
Marc De Bock
Meer van Marc De Bock
Marc De Bock
