29 juli 2023
Hoog spel
16 juni 1890: de ‘Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen in Nederlandsch-Indië’, kortweg de ‘Koninklijke’ wordt opgericht. Vanaf 1907 kwam er onder het bewind van de jonge directeur Henri Deterding een holding tot stand samen met het Engelse Shell Transport waarvan de meerderheid van de aandelen naar de Nederlandse poot ging. Dat binationaal bestaan van Royal Dutch/Shell eindigde op 25 januari 2022. RD/Shell heet nu kortweg Shell en is in de loop van 2022 fiscaal naar het Verenigd Koninkrijk verhuisd. In de toekomst zal de Nederlandse rol binnen Shell ongetwijfeld afnemen, maar het boek van Marcel Metze eindigt op dat punt.
Een gewiekste politieke speler
Deze kanjer van een boek gaat over de ruime eeuw dat RD/Shell een gewiekste politieke speler is kunnen worden en daardoor, samen met Amerikaanse oliemaatschappijen - de ‘zeven zusters’ - op wereldvlak ‘Hoog spel’ heeft kunnen spelen. De krachttoer werd uitgevoerd door onderzoeksjournalist Marcel Metze die hoofdredacteur is van het onderzoeksplatform The Investigative Desk en die ook al boeken schreef over Philips en Rijkswaterstaat.
Deze kanjer van een boek gaat over de ruime eeuw dat RD/Shell een gewiekste politieke speler is kunnen worden en daardoor, samen met Amerikaanse oliemaatschappijen - de ‘zeven zusters’ - op wereldvlak ‘Hoog spel’ heeft kunnen spelen. De krachttoer werd uitgevoerd door onderzoeksjournalist Marcel Metze die hoofdredacteur is van het onderzoeksplatform The Investigative Desk en die ook al boeken schreef over Philips en Rijkswaterstaat.
Voor Hoog Spel deed hij jarenlang onderzoek naar het gas- en olieconcern dat in zeventig landen actief is en sprak hij met verschillende oud-topmensen van het bedrijf. Bijna een kwarteeuw werkte hij eraan en dan kon hij daarvoor ook nog eens een beroep doen op een aantal medewerkers die deelaspecten uitspitten, vaak tot in detail, hoe Shell de afgelopen 130 jaar onder meer geprobeerd heeft de politiek en regimes in verschillende landen te beïnvloeden. Dat maakt ‘Hoog spel’ in de eerste plaats tot een breed uitgesponnen geschiedenisboek dat uiteenvalt in vier uitvoerige delen waarin de twee wereldoorlogen, maar ook het ontstaan van de OPEC en de verdere, niet altijd zo fraaie manoeuvres in olierijke landen in het zuiden om de eigen zakelijke belangen te laten primeren. Shell blijft hoe dan ook een wereldspeler met een flink gespekte portemonnee. Het nettovermogen wordt nu op 192,5 miljard dollar geraamd, wat twee keer zoveel is als in 2000.
De auteur benadrukt terecht dat de ‘politieke speelstijl’ van RD/Shell moet begrepen worden als de resultante van haar volledig achterliggende geschiedenis. Die stijl is geraffineerd en heeft zich ontwikkeld in permanente interactie met haar politieke en maatschappelijke omgevingen in dertien decennia vol conflict en spanning. Dit boek laat zien welke methodes en technieken die gewiekste politieke speler heeft aangewend om zich staande te houden in de veranderende maatschappelijke omstandigheden. RD/Shell heeft geleerd zich te bewegen in de moerassen en mijnenvelden van de wereld, daar waar instabiliteit, maatschappelijke onrust en oorlog, ook terrorisme, piraterij, gijzeling, corruptie, cyberverstoring en nog zowat risico’s heersen. De meeste verhalen daarover blijven verborgen, maar zeker niet allemaal. Dit boek bewijst dat overtuigend en zeer goed geargumenteerd. De conclusie van Marcel Metze is duidelijk: ‘Wie hoog spel wil spelen in de wereld van olie en gas, moet niet alleen in staat zijn de bovenlagen te bespelen. Hij moet ook bekend zijn met het schimmenspel en de sluiproutes, beschikken over ethische souplesse en een uitstekend gevulde kist met juridisch gereedschap, en een rijk arsenaal aan informatie en informatiemiddelen kunnen inzetten, tot spionage aan toe.’ (p. 15)
Een verdwaalde kruisridder
Een naam die klinkt als en klok in de RD/Shell-geschiedenis is die van Henri Deterding, die tussen 1901 en 1939 onafgebroken leidinggaf aan het bedrijf. Henri Deterding bouwde Shell van lampolie-producent uit tot wereldwijd actieve oliegigant. Metze heeft het uitvoerig over deze dominante hoofdrolspeler in een hoofdstuk dat hij ‘Een verdwaalde kruisridder’ noemt, omdat de man in zijn nadagen in de jaren dertig zijn bewondering voor Hitler niet onder stoelen of banken stak. Deterding uitte in een brief aan Groeninx van Zoelen zijn bewondering voor het optreden van Hitler in 1934 tijdens de zogenaamde Nacht van de Lange Messen. ‘Wat in Duitsland gebeurd is, moest gebeuren; mijn verering en hoogachting van Hitler is zo mogelijk nog gestegen.’ De oude Deterding werd een verdwaalde kruisridder die ten strijde trok tegen het communisme en daarvoor op Hitler rekende. Bij zijn begrafenis op 10 februari 1939 lieten de nazi’s swastikavlaggen aanrukken en een krans bezorgen met een groet van Adolf Hitler aan ‘Heinrich Deterding, een groot vriend van de Duitsers’. ‘Materiële schade heeft de Groep door Deterdings ‘onttakeling’ niet geleden. Ze nam wel een schandvlek mee, die nog lang aan haar is blijven kleven,’ eindigt Metze dat hoofdstuk.
Een naam die klinkt als en klok in de RD/Shell-geschiedenis is die van Henri Deterding, die tussen 1901 en 1939 onafgebroken leidinggaf aan het bedrijf. Henri Deterding bouwde Shell van lampolie-producent uit tot wereldwijd actieve oliegigant. Metze heeft het uitvoerig over deze dominante hoofdrolspeler in een hoofdstuk dat hij ‘Een verdwaalde kruisridder’ noemt, omdat de man in zijn nadagen in de jaren dertig zijn bewondering voor Hitler niet onder stoelen of banken stak. Deterding uitte in een brief aan Groeninx van Zoelen zijn bewondering voor het optreden van Hitler in 1934 tijdens de zogenaamde Nacht van de Lange Messen. ‘Wat in Duitsland gebeurd is, moest gebeuren; mijn verering en hoogachting van Hitler is zo mogelijk nog gestegen.’ De oude Deterding werd een verdwaalde kruisridder die ten strijde trok tegen het communisme en daarvoor op Hitler rekende. Bij zijn begrafenis op 10 februari 1939 lieten de nazi’s swastikavlaggen aanrukken en een krans bezorgen met een groet van Adolf Hitler aan ‘Heinrich Deterding, een groot vriend van de Duitsers’. ‘Materiële schade heeft de Groep door Deterdings ‘onttakeling’ niet geleden. Ze nam wel een schandvlek mee, die nog lang aan haar is blijven kleven,’ eindigt Metze dat hoofdstuk.
Hoog maar ook vuil spel
Wat opvalt volgens Metze is dat de groepsdirectie vaak eerder wist hoe het geostrategisch speelveld zich ontwikkelde dan de Nederlandse regering. Die voorsprong was in de honderd dertig decennia structureel geworden met haar tientallen vestigingslanden en honderden expatriate managers hadden de Groep een veel uitgebreider politiek netwerk dan de Nederlandse diplomatieke dienst gegeven. RD/Shell speelde in een hogere divisie: hoger dan de nationale regering (en). En in die divisie werd het spel vaak vuil gespeeld. De geschiedenis van de olie-industrie staat bol van de geslaagde samenwerkingen tussen kapitalistische ondernemingen en autocratische leiders, die niet zelden gepaard gaat met enorme corruptie en zelfverrijking. Metze verwijst uitvoerig naar het rapport van Thomas Bingham die een indrukwekkende bedrijfsantropologische studie afgeleverd heeft over de Groep. Het leven in een papieren én een fysieke werkelijkheid, tussen juridische feiten en tastbare feiten, tussen zwarte én rode dossiers, met formele en informele communicatie, waarin je dingen weet én toch niet weet, is diep in de genen van het RD/Shellmanagement geworteld geraakt. Hij noemde RD/Shell ‘de Houdini van de juridische ontsnappingskunst’.
Wat opvalt volgens Metze is dat de groepsdirectie vaak eerder wist hoe het geostrategisch speelveld zich ontwikkelde dan de Nederlandse regering. Die voorsprong was in de honderd dertig decennia structureel geworden met haar tientallen vestigingslanden en honderden expatriate managers hadden de Groep een veel uitgebreider politiek netwerk dan de Nederlandse diplomatieke dienst gegeven. RD/Shell speelde in een hogere divisie: hoger dan de nationale regering (en). En in die divisie werd het spel vaak vuil gespeeld. De geschiedenis van de olie-industrie staat bol van de geslaagde samenwerkingen tussen kapitalistische ondernemingen en autocratische leiders, die niet zelden gepaard gaat met enorme corruptie en zelfverrijking. Metze verwijst uitvoerig naar het rapport van Thomas Bingham die een indrukwekkende bedrijfsantropologische studie afgeleverd heeft over de Groep. Het leven in een papieren én een fysieke werkelijkheid, tussen juridische feiten en tastbare feiten, tussen zwarte én rode dossiers, met formele en informele communicatie, waarin je dingen weet én toch niet weet, is diep in de genen van het RD/Shellmanagement geworteld geraakt. Hij noemde RD/Shell ‘de Houdini van de juridische ontsnappingskunst’.
Neem nu de zaak in Nigeria waarbij de Groep heel veel boter op het hoofd heeft. RD/Shell speelde volgens Amnesty International in de jaren negentig een rol bij een serie moorden, verkrachtingen, martelingen en verbrandingen van dorpen door de Nigeriaanse militaire regering in Ogoniland. Daar probeerde Shell protesten tegen olieboringen de kop in te drukken, waarbij volgens Amnesty en Metze onder meer de hulp werd ingeroepen van het leger. Metze geeft daarover commentaar in een lang interview in De Gelderlander. ‘De zaak eindigde in een rechtszaak, waarbij de rechter niet vast kon stellen dat Shell zich écht medeschuldig had gemaakt aan de moorden. Er waren weliswaar veel aanwijzingen dat het bedrijf fout was geweest, maar keihard bewijs was er niet.’ Dat verbaast Metze niet: Shell heeft als beleid om zo min mogelijk gevoelige informatie in officiële documenten, als mails, vast te leggen, vond hij uit. Hij wijst naar uitspraken van voormalig Shell-topman Gerrit Wagner. “Die zei: je doet waar je mee weg kunt komen. En daar bedoelde hij mee: juridisch weg kunt komen.” (1)
RD/Shell zocht steevast de grenzen van waarmee ze ‘weg kon komen’, ontweek, in geval van dilemma’s, heldere ethische keuzes en liet zich daar alleen door externe druk toe dwingen. Marcel Metze voegt daaraan toe: “Ik zou het een ziek bedrijf in een zieke wereld willen noemen. Omdat het eigenlijk maar op één ding uit is: winst. En daarvoor wordt alles uit de kast gehaald.” Zo tuigde Shell volgens Metze de afgelopen decennia een complete eigen geheime dienst op die middels spionage aan relevante informatie probeert te komen waar het bedrijf voordeel van kan hebben. Soms vroeg het bedrijf regeringen om militair ingrijpen, zoals in Nigeria in 2003. “Shell gaf daarbij ook ondersteuning in de vorm van materieel, dus bijvoorbeeld boten en brandstof natuurlijk. Maar ook geld om militairen en zelfs uniformen te betalen.” (2)
En de toekomst?
Shell vertrok dus vorig jaar met het hoofdkantoor uit Nederland. Is dat een goede zaak? Marcel Metze: “Ik denk het niet. Je kunt bij Shell veel bedenkingen hebben. Maar nu heb je er ook geen invloed meer op. Wat er nu gebeurt met Shell, naar mijn idee, is dat ze een beetje boven de wereld gaan hangen. Ze zijn niet meer echt geworteld in een specifiek land, voelen zich nergens meer echt aan verbonden, worden ongrijpbaarder. Daar maak ik me zorgen over.”
Shell vertrok dus vorig jaar met het hoofdkantoor uit Nederland. Is dat een goede zaak? Marcel Metze: “Ik denk het niet. Je kunt bij Shell veel bedenkingen hebben. Maar nu heb je er ook geen invloed meer op. Wat er nu gebeurt met Shell, naar mijn idee, is dat ze een beetje boven de wereld gaan hangen. Ze zijn niet meer echt geworteld in een specifiek land, voelen zich nergens meer echt aan verbonden, worden ongrijpbaarder. Daar maak ik me zorgen over.”
Hoog spel is een indrukwekkend boek met een schat aan historische informatie en daar eindigt ook de taak die Metze zich had opgelegd. Maar intussen en ondanks de klimaatzaak en andere acties tegen Shell blijft het bedrijf ook na 130 jaar zijn ‘ding’ doen. In mei vorig jaar oordeelde een Nederlandse rechtbank echter in een baanbrekend proces dat Shell binnen tien jaar zijn CO2-uitstoot met 45 procent moet verminderen. Het was voor het eerst in de geschiedenis dat een bedrijf aansprakelijk werd gehouden voor zijn rol in de klimaatverandering. Shell is van plan een waterstoffabriek te bouwen op de Tweede Maasvlakte, de eerste in Europa van serieuze omvang en een uithangbord voor de duurzaamheidsplannen van de industrie. Volgens de folder wil Shell voor de constructie van de fabriek zo veel mogelijk hout, eco-wol en plantaardige verf gebruiken, oftewel aardolie- en CO2-vrije materialen. Rondom de fabriek richt het bedrijf ‘groene zones’ in, duinlandschap voor ‘vogels en andere kleine dieren’.
‘Wij beschermen de natuur’. Die slogan hanteert Shell al jaren en zeker vanaf het rapport uit 1972 ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome. Shell heeft al zeker vijftig jaar ervaring met greenwashing en heel dat arsenaal aan schijnbewegingen waardoor de Groep terecht ‘de Houdini van de (juridische) ontsnappingskunst’ mag genoemd worden. L’histoire se répète. Dat is de belangrijkste les die de huidige actievoerders kunnen trekken uit dit boek van Marcel Metze.
Walter Lotens
‘Wij beschermen de natuur’. Die slogan hanteert Shell al jaren en zeker vanaf het rapport uit 1972 ‘Grenzen aan de groei’ van de Club van Rome. Shell heeft al zeker vijftig jaar ervaring met greenwashing en heel dat arsenaal aan schijnbewegingen waardoor de Groep terecht ‘de Houdini van de (juridische) ontsnappingskunst’ mag genoemd worden. L’histoire se répète. Dat is de belangrijkste les die de huidige actievoerders kunnen trekken uit dit boek van Marcel Metze.
Walter Lotens
(1) https://www.gelderlander.nl/berg-en-dal/shell-gebruikte-spionage-en-betaalde-dubieuze-regimes-het-is-een-geestelijk-ziek-bedrijf-zegt-onderzoeksjournalist-marcel-metze~ae21b3a4/
(2) Idem
(3) Idem
Meer van Walter Lotens
(2) Idem
(3) Idem
