16 juli 2023
In gezonde staat
Hoe pandemieën en vaccins de geschiedenis hebben bepaald
Simon Schama, Brits historicus, studeerde en werkte aan de universiteiten van Cambridge en Oxford. Nu woont hij in de USA waar hij verbonden is aan Harvard en Columbia University. Zijn talrijke werken op gebied van Europese, ecologische en kunstgeschiedenis getuigen van een breed interessegebied. In de Lage Landen brak hij vooral door met zijn werk Overvloed en onbehagen over de Gouden Eeuw van Nederland.
“Uiteindelijk is alle geschiedenis natuurgeschiedenis”. Biologie en ecologie, en de wisselwerking daartussen, zijn de ultieme vormgevers van het menselijke lot. Met succes zal de auteur deze stelling in het besproken werk waar maken. Gewijzigde leefomstandigheden hebben de afstand tussen mens en dier drastisch herleid. Angstaanjagende ziekten, die almaar sneller op de wereld afkomen, worden veroorzaakt door de overdracht van ziektekiemen van dier op mens. Deze zoönose wordt in de hand gewerkt door klimaatverandering en door toenemende internationale contacten, waardoor de wereld als het ware tot een dorp herleid wordt.
De auteur illustreert dit aan de hand van drie aandoeningen die door de eeuwen heen aanleiding gegeven hebben tot dodelijke pandemieën met politieke, sociale en economische gevolgen.
De pokken waren een uiterst besmettelijke en dodelijke virusziekte die de mensheid millennia geteisterd heeft. Een echt geneesmiddel bestond niet. Het Oosten was wel succesrijk in het voorkomen van deze vreselijke aandoening. De Ottomaanse wereld bracht preventief een klein beetje etter uit de blaasjes van een besmette pokkenlijder in een kleine wonde bij een gezonde persoon. De Westerse wereld was onthutst. Konden de barbaren uit het Oosten het Westen wel iets leren? Wat was dat voor waanzin? Een gezond persoon besmetten! Deze schokkende, tegenintuïtieve behandeling van dubieuze buitenlandse oorsprong, ofschoon succesrijk, riep veel weerstand op. Er ontstond een continue strijd tussen voor- en tegenstanders. De medische klasse, die tot dan haar heil zocht in aderlatingen, diëten, drankjes, poedertjes, purgeren en braken, verzette zich. Haar positie werd bedreigd door deze “nieuwigheid”, die haar monopolie op gezag uitdaagde en vooral haar verdienmodel bedreigde.
De pokken waren een uiterst besmettelijke en dodelijke virusziekte die de mensheid millennia geteisterd heeft. Een echt geneesmiddel bestond niet. Het Oosten was wel succesrijk in het voorkomen van deze vreselijke aandoening. De Ottomaanse wereld bracht preventief een klein beetje etter uit de blaasjes van een besmette pokkenlijder in een kleine wonde bij een gezonde persoon. De Westerse wereld was onthutst. Konden de barbaren uit het Oosten het Westen wel iets leren? Wat was dat voor waanzin? Een gezond persoon besmetten! Deze schokkende, tegenintuïtieve behandeling van dubieuze buitenlandse oorsprong, ofschoon succesrijk, riep veel weerstand op. Er ontstond een continue strijd tussen voor- en tegenstanders. De medische klasse, die tot dan haar heil zocht in aderlatingen, diëten, drankjes, poedertjes, purgeren en braken, verzette zich. Haar positie werd bedreigd door deze “nieuwigheid”, die haar monopolie op gezag uitdaagde en vooral haar verdienmodel bedreigde.
Hoe kan het anders? Ook de Kerk verzette zich. Inenting werd beschouwd als “een schandelijke inmenging in Gods plan voor de wereld”, wat dit plan ook moge wezen… Pokken waren Gods straf voor zonden en zonder die straf zou er geen rem meer staan op deze zonden!
Hoe krachtig de weerstand ook was, vaccinatie is mettertijd algemeen aanvaard en in veel gevallen het enige efficiënte middel om een pandemie te bekampen, zoals wij onlangs nog ervaren hebben.
De geschiedenis herhaalde zich bij de ontwikkeling van het vaccin tegen cholera. Deze aandoening veroorzaakte steeds terugkerende pandemieën die alleen al in de 19e eeuw honderdduizenden slachtoffers maakte. Tot midden in de 19e eeuw de link gelegd werd met besmet water, deden allerlei theorieën de ronde over de oorzaak ervan. De overdracht van mens op mens werd lange tijd in vraag gesteld om quarantainemaatregelen te voorkomen, wat de handel met het Oosten, lees tussen Groot-Brittannië en haar kolonies, te veel zou hypothekeren.
Waldemar Haffkine, een Russische Jood uit Odessa, was de eerste die een werkzaam vaccin kon ontwikkelen tegen bacteriële infecties. In 1889 werd hij verbonden aan het Instituut Pasteur in Parijs en kon hij op zoek gaan naar een vaccin tegen cholera, wat hem lukte in 1892.
Ook nu weer botste het onderzoek op weerstand van godsdienst, ditmaal van de islam, en van de klassieke medische wereld. Het vaccin werd getest in Indië waar er geregeld opstoten van cholera waren. In de periode 1892-1895 werden er vele tienduizenden met succes gevaccineerd.
De pest veroorzaakte sedert de 6e eeuw na Chr. regelmatig pandemieën met massale sterfgevallen. Eind 19e – begin 20e eeuw was het weer zover met meer dan twee miljoen doden tot gevolg. In 1898 ontdekten onderzoekers van het Pasteur-Instituut de aanwezigheid van de pestbacil bij rattenvlooien. Opnieuw slaagde Dr. Haffkine erin een werkzaam vaccin te ontwikkelen en ondanks de tegenstand van het Britse bestuur in Indië, grote delen van de bevolking te vaccineren en van een gewisse dood te redden. Het Britse koloniaal bestuur wantrouwde het vaccin, dat niet in Groot-Brittannië, noch door Britse wetenschappers ontwikkeld werd, en zweerde bij isolatie en desinfectie met carbolzuur. Daarbij werden doodarme Indiërs niet zelden uit hun huizen gejaagd, die platgebrand werden. Dit gaf aanleiding tot opstand en onlusten wat zeker het nationalisme in Indië aangewakkerd heeft.
Zo hebben pandemieën zeker een invloed op politieke ontwikkelingen. Dit was overigens ook het geval bij de recente covid-pandemie. Nog steeds koesteren bepaalde landen en bevolkingsgroepen argwaan tegen vaccinatie, hoe succesrijk die ook is.
De auteur heeft de verdienste de vergeten figuur van Waldemar Haffkine, die nooit de erkenning gekregen heeft die hij verdiende, in herinnering te brengen.
De lezer mag niet verwachten dat het werk de volledige verdere ontwikkeling van de vaccins behandelt. Zo wordt de overgang van het pokkenvaccin, gewonnen bij zieke patiënten, naar de huidige koepokvaccinatie, slechts in de marge besproken.
De auteur is ook niet kort van stof. Uitweidingen over de houding van Voltaire ten overstaan van de Oosterse vaccintraditie, over de familie Proust, over de strijd om de erkenning van vrouwelijke artsen, over de inzet van Haffkine voor de Joodse identiteit en godsdienst, hebben slechts zijdelings verband met het behandelde onderwerp.
Tenslotte verplichten de soms te lange zinnen de lezer tot herlezing waardoor het leescomfort inboet.
Ignace Claessens
Ignace Claessens
Dit boek werd eveneens gerecenseerd door Marc De Bock.
Meer van Ignace Claessens
