6 juli 2023
Of - Of
Kierkegaard: “Lees het of lees het niet, van allebei krijg je spijt.”
“Of – Of” is de titel van het eerste gepubliceerde werk van de Deense filosoof en protestants theoloog Søren Kierkegaard. Geboren op 5 mei 1813 in Kopenhagen en aldaar overleden op 11 november 1855. Vanaf 2 oktober lag hij in het hospitaal, maar de dienstdoende arts kon geen speciale oorzaak van zijn ziekte aanwijzen. Hij weigerde het Avondmaal te vieren voor hij stierf. Tegen zijn familie zei hij: “Of jullie mij vanuit de kerk begraven of jullie doen het niet, van beiden zullen jullie spijt krijgen”.
Kierkegaard heeft niet erg veel meegemaakt in zijn korte leven. Het belangrijkste was zijn verloving, in 1840, met Regine Olsen. In 1841 rondde hij zijn studie theologie af met het proefschrift Over het begrip ironie, onder voortdurende verwijzing naar Socrates. Datzelfde jaar verbrak hij zijn verloving met Regine, die er het hart van in was. Hij heeft zo vaak over die verloving, over de liefde, het huwelijk geschreven dat deze gebeurtenis steeds vreemder en ongewoner is geworden. Wie zich voor Kierkegaard interesseert, zal zich dus moeten verdiepen in diens verloving en de raadselachtige verbreking ervan. Het lijkt wel of hij enkel heeft geschreven om zijn daad te rechtvaardigen. Het boek Of – Of is hierbij een uitstekende leidraad. Bij verschijnen bracht het boek heel wat commotie teweeg en was snel uitverkocht. Reeds in de titel krijgt twijfel een hoofdrol: “Zal ik het boek of lezen, of laten voor wat het is?” toen het voor de eerste keer in het Nederlands werd vertaald, luidde de titel trouwens: Het een of het ander.
Kierkegaard schreef onder een pseudoniem. In de eerste plaats omdat hij vooral de klemtoon wilde leggen op de inhoud en niet op de naam van de schrijver. Victor Eremita of Overwinnaar Kluizenaar, wat zoveel kan betekenen als “de zegevierende kluizenaar” of “hij die zegeviert in of door eenzaamheid”.
In Of – Of schrijft Kierkegaard over de breuk: “Wanneer iemands individuele leven dermate ingewikkeld is dat het zich niet openbaren kan, heb je je in een geheim verslikt dat niet uit je te trekken is, trouw dan nooit”. Kierkegaard meende zo’n “geheim” met zich mee te dragen. Zijn protestantse vader had op jeugdige leeftijd God vervloekt en leefde in de overtuiging dat hij daarom in zijn kinderen zou gestraft worden. Inderdaad waren zes van zijn acht kinderen nog tijdens zijn leven gestorven – voor hem het bewijs van de juistheid van de doem. Aan dit geheim, samen met de strenge en vreugdeloze opvoeding schreef Kierkegaard zijn melancholie toe. Volgens hem was dat de reden waarom hij zich, ondanks de wederzijdse liefde, ongeschikt achtte voor het huwelijk.
Kierkegaard beweerde dat hij Of – Of in acht maanden af had. In werkelijkheid heeft hij beduidend langer geschreven aan het meer dan 800 pagina’s tellende meesterwerk. Het boek valt uiteen in twee delen. De oorspronkelijke uitgave van 1843 bestond dan ook uit twee banden. Het geheel wordt ingeleid door een fictieve redacteur “Victor Eremita”. Deze heeft de teksten gevonden in een onlangs gekochte secretaire. Hij maakt onderscheid tussen twee verschillende delen, toegeschreven aan twee onbekende auteurs. Deze twee delen verhouden zich trouwens op een eigenaardige manier tot elkaar.
Het eerste deel – Enten/Ofwel – bevat allerlei esthetische bespiegelingen, geordend in acht stukken. Het zijn aforismen, bespiegelingen over poëzie, over klassieke muziek, tragedie, psychologie en met als laatste deel “Het dagboek van een verleider”. Hiermee heeft Kierkegaard het zogenaamde esthetische levensstadium beschreven.
Het tweede deel – Eller/Ofwel – bevat twee lange brieven waarin de esthetische waarde van het huwelijk wordt verdedigd. De tweede brief behandelt het evenwicht tussen de esthetische en de ethische ontwikkeling van de persoon. Dat deel eindigt met een “Ultimatum” dat de vorm heeft van een preek en als titel draagt: “Het opbouwende dat in de gedachte ligt dat wij tegenover God altijd ongelijk hebben”.
Met dit werk verstoort Kierkegaard de schijnbare harmonie van het hegeliaanse wereldbeeld. Het individu wordt geconfronteerd met zijn concrete existentie en verantwoordelijkheid. Heidegger, Jaspers en Sartre zijn niet veraf meer. De bestemming van de mens lag in het lijden, die religieuze toestand waarin de mens minder dan niets wordt. Voor christenen was Kierkegaard zo een manier om het goddeloze moderne denken te verwerken en zelfs te counteren.
Of – Of is een klassieker die dankzij de thematiek nooit uit de actualiteit zal verdwijnen. Deze prachtige Nederlandse vertaling is vlot te lezen. De omvang van het boek is echter zodanig dat er volharding nodig is om dit tot een goed eind te brengen. De auteur slaagt erin om met zijn wisselende stijl tussen beide delen de lezer aan te spreken. Bij Kierkegaard vinden we zowel de filosofie van Hegel als van Kant terug. Hij vond zichzelf een schrijver in dienst van de christelijke boodschap met als doel het vinden van een bestemming: “Om echt mens te zijn, heb je een levensbeschouwing nodig”.
Voor Kierkegaard was het schrijverschap een beweging van het esthetische naar het religieuze. Hij had het plan om na het schrijven van Of – Of zich terug te trekken als predikant in een plattelandsgemeente. Gelukkig had het schrijven hem ingepalmd en heeft hij zich daar verder aan gewijd.
Of – Of heeft vele kwaliteiten. Er is de veelstemmigheid van het werk met zowel een literaire als een filosofische inslag. Verder is de existentiële insteek niet te verwaarlozen. Niet voor niets wordt Kierkegaard vaak vermeld als vader van het existentialisme.
De uitgave van dit 180 jaar oude werk is oogstrelend. De vorm is schitterend met hard kaft, leeslint en zorgvuldig gezet. De tekst is een moderne Nederlands vertaling geworden. 1231 verklarende noten geven dikwijls een noodzakelijke aanvulling en verduidelijking. Het nawoord is zeer adequaat en verrijkend. Tenslotte is er een register van personen en zaken die het opzoeken vergemakkelijkt. Of – Of is een werk om te koesteren. Trek er wel voldoende tijd voor uit om ervan te kunnen genieten.
Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
Oorsponkelijke titel: Enten-Eller
Vertaald door Annelies van Hees
Verklarende noten Paul Cruysberghs
Eindredactie Pieter van Reenen en Onno Zijlstra
Meer van Paul Van Aelst
Vertaald door Annelies van Hees
Verklarende noten Paul Cruysberghs
Eindredactie Pieter van Reenen en Onno Zijlstra
