1 augustus 2023
De zomer van 1823
Precies 200 jaar geleden ondernamen twee Leidse studenten, Jacob van Lennep en Graaf Dirk van Hogendorp, in de zomer van 1823 een voetreis door Nederland. In plaats van een “grand tour” door Europa, in die tijd gebruikelijk bij jongeren uit de gegoede klasse, kozen zij voor een voettocht doorheen Nederland. België, dat toen deel uitmaakte van het Koninkrijk der Nederlanden, lieten zij links liggen.
Nederland was in het begin van de 19e eeuw een verpauperd agrarisch land met ongeveer 2.000.000 inwoners en een bedroevende infrastructuur. Het reisverslag van onze stappers bezorgt ons een mooi beeld van Nederland anno 1820. Het was tevens het einde van een tijdperk. Nederland zal in de komende jaren grondig veranderen: nieuwe verharde wegen, kanalen en spoorwegen zorgden voor de ontsluiting van het land en effenden de weg voor een industriële samenleving.
Beide studenten kwamen uit welstellende en vooraanstaande families met talrijke relaties. Zo werden zij in de meeste steden en dorpen die zij bezochten gastvrij ontvangen door de plaatselijke notabelen: burgemeester, advocaten, notarissen, hoogleraars, magistraten, eigenaars van kastelen en landgoederen. Er was een groot “ons kent ons” gehalte.
Schatplichtig aan hun afkomst waren zij conservatief, verdedigers van Koning en Kerk, tegenstanders van het opkomende liberale gedachtegoed, met minachting voor het gewone volk. Wat voor nut heeft onderwijs “voor wie bestemd is om achter de ploeg te lopen of de schop in de hand te nemen”?
Vanuit hun superioriteitsgevoel deinsden ze er ook niet voor terug een moreel oordeel uit te brengen over de inwoners van de verschillende streken die zij bezochten. Zo waren de Friezen wellustig en losbandig, en gingen zij zich te buiten aan drankmisbruik. De inwoners van Groningen waren grof, een lomp boerenvolk, maar minder bedorven dan de Friezen. De stadsbewoners van Overijssel waren heel beschaafd en wellevend.
Zij gedroegen zich ook niet erg rechtlijnig. Wat begon als een voetreis werd op het einde een reis per postkoets en diligence, onder de mom van een pijnlijke voet of het slechte weer. Ze waren verontwaardigd wanneer een herbergier een stuiver te veel durfde aan te rekenen, terwijl Jacob van Lennep het niet erg vond in één namiddag 100 gulden op de roulette te verliezen. Het dagloon van een landarbeider bedroeg in die tijd niet eens één gulden…
Het verpauperde Nederland kende in die tijd veel rijksweldadigheids- kolonies voor opgepakte landlopers en bedelaars. Onthutsend is hun verslag over de bedelaarskolonie Ommerschans bij Meppel. De kolonisten werden er schandelijk behandeld en zo weinig betaald voor de verplichte arbeid dat zij nooit het vereiste bedrag konden verdienen om vrij te komen. De kinderen waren compleet ondervoed en er heerste complete willekeur. Dit tuchthuis werd pas in 1890 gesloten.
Jacob van Lennep was een ware “chaud-lapin”, niet ongevoelig voor vrouwelijk schoon. Vaak is er sprake van een beeldschone herbergierster, een bevallige gouvernante, een beminnelijke freule met een rank figuur, mooie en lieve meisjes. Overigens was hij in 1822, nog geen twintig jaar oud, reeds vader geworden van een buitenechtelijke dochter die aangegeven werd op naam van de voedster en pas door hem in 1855 erkend werd.
De auteur ontpopt zich als een vlotte verteller die een uitstekend beeld verschaft van Nederland bij het begin van de 19e eeuw. Geheel in de tijdsgeest laat hij zijn proza afwisselen met romantische dichterlijke ontboezemingen op rijm. Gezien de kwaliteit van de rijmelarij had hij dit beter achterwege gelaten.
In een voor- en nawoord schetsen auteur Geert Mak en hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde Marita Mathijsen, biograaf van Van Lennep, het kader waarin het werk tot stand gekomen is, wat zeker een meerwaarde betekent.
Tenslotte een pluim voor uitgeverij Atlas Contact voor de verzorgde uitgave met talrijke afbeeldingen wat de lectuur bijzonder aangenaam maakt.
Ignace Claessens
Meer van Ignace Claessens
Ignace Claessens
