21 maart 2023
De boekenezel van Córdoba
Dit verhaal speelt zich af in Córdoba in 976 tijdens het kalifaat van El Andalus in Spanje.
We denken meteen aan het Alhambra, dat juweeltje van verfijning dat tot op heden de getuige is van één van de hoogtepunten van de Europese beschaving en dat nog wel door een versmelting van Islamitische-Arabische-Grieks-Romeinse beschavingen die de kans kregen te gedijen, groeien en bloeien onder kaliefen al-Rahman III en zijn zoon, al-Hakam II, die hun leven wijdden aan kennis en kunst, om betere dienaren van God te zijn in deze moslimwereld. Voor de kaliefen is het om God te danken dat ze de wetenschappers en dichters van de hele wereld in het Arabisch vertalen, “en dat we kopieën maken van hun werken opdat zoveel mogelijk mensen ze kunnen ontdekken. Het is God die we dienen wanneer we van de islam de meest geavanceerde, de best opgeleide, de meest open beschaving ter wereld maken.” Ze maakten van Córdoba de culturele hoofdstad van Europa. Er worden universiteiten en ook een prachtige bibliotheek gebouwd en die herbergt de duizenden unieke werken die in de vier hoeken van de wereld gekocht worden, door kopiisten op tientallen exemplaren nagemaakt en verspreid.
De centrale figuur van dat boekenrijk is de oude, dikke eunuch-bibliothecaris Tarid, die verliefd is op boeken en bijgestaaan wordt door de jonge, mooie, pittige, zwarte slaaf-kopiiste Loebna, die met evenveel liefde zorgt voor het luxueus inbinden van de boeken want ze weet: “Kennis maakt je vrijer. Je ontwikkelt je eigen meningen, je levenskeuzes. Zonder het gewicht van boeken zou de geest van de lezer wegvliegen!"
Cordoba was een bloeiende stad op haar hoogtepunt met naar schatting een miljoen inwoners tijdens het bewind van al-Hakam II. Helaas, die krijgt een hersenbloeding en sterft jong. Zijn zoontje Hisham is nog maar elf jaar oud als hij op de troon wordt gezet en (het lijkt wel één van de verhalen uit Duizend-en-een-nacht) vizier Al-Mansur grijpt de macht, regeert als een tiran en besluit onmiddellijk een radicale religie naar voren te schuiven want hij wil de fundamentalistische radicalen behagen in ruil voor hun steun. “De tijd van wetenschappelijk gebabbel, van deze heiligschennissen die ons distantiëren van de boodschap van God, is voorbij, de tijd van Grieken, Joden en Christenen is voorbij! Genoeg van dat alles. Hier is het, mensen van Cordoba, het enige boek dat alle waarheid bevat en waard is gelezen te worden!” Ik laat je raden welk boek. In elk geval hetzelfde dat vandaag de dag nog steeds één van de heilige boeken is die het mogelijk maakt om repressieve, bloedige dictaturen te vestigen. Dus zijn al die andere boeken overbodig en een belediging aan de ware Islam. Al-Mansur beveelt alle boeken die daartegen ingaan te vernietigen. Dat zijn al de boeken van de bibliotheek en ook alle boeken die zich gelijk waar bevinden in de stad.
Tarid wordt gek van verdriet en wanhoop en hij neemt het wilde besluit zoveel mogelijk kostbare werken te redden met de hulp van Loebna. Hoe hij dat denkt te doen, is niet duidelijk, maar gedurende de nacht voor het voltrekken van het Auto-da-Fé, halen ze resems resems boeken uit de rekken en gooien ze door het raam naar buiten, de paleistuin in.
Tarid wil zoveel mogelijk boeken redden.
Het toeval wil, dat zich daar een zwerver bevindt, “een even slechte dief als een arme leugenaar”, Marwan, met zijn laatste diefstal, een koppige muilezel. Het is duidelijk, dat dier is door god gezonden en wordt bepakt en beladen met zoveel boeken als hij (net niet) dragen kan.
Waar ze aan beginnen, is natuurlijk totaal onmogelijk. Om te beginnen moeten ze uit de zwaarbewaakte tuin geraken, zonder gezien te worden: drie mensen en een ezel torenhoog met boeken beladen. Dan moeten ze even ongezien door de stadswakers de stad uit. Dan begint het maar pas want moeten ze verder trekken naar waar Tarid denkt dat ze misschien zullen onthaald worden en de boeken veilig zijn… Een tocht van 500 kilometer over heuvels en bergen, waarbij herhaaldelijk de boeken afgeladen moeten worden, naar boven gedragen om dan weer op de rug van de arme ezel gepakt te worden, door ravijnen trekken, door rivieren waden (plek waarvan de ezel het midden verkiest om stokstijf te blijven staan), soms een vlot maken.
Natuurlijk neemt Al Mansur dit niet: “Als je denkt dat een dikke bibliotheekrat door Al-Andalus kan trekken zonder dat mijn legers dat merken…” Hij laat honderden soldaten uitzwermen om ze te vatten. Met veel humor, passie, intelligentie en vol culturele referenties vertelt Wilfrid Lupano ons dit picareske avontuur met vier sympathieke personages, klaar om met de moed der wanhoop te redden wat ze kunnen van de rijkdom aan wetenschappelijke en filosofische kennis vervat in deze enkele boeken.
Wat je in handen krijgt is een strip van 260 bladzijden waar vijf jaar aan gewerkt werd, prachtig en met bewonderenswaardige vakkundigheid getekend door Léonard Chemineau. Met humor, vol afwisseling, spanning en schoonheid. De kleurrijke en dynamische platen tonen de prachtige landschappen die je tijdens de reis door Spanje tegenkomt, de nog steeds herkenbare gebouwen en straten van Córdoba, zovele knipogen naar de verhalen van de Arabische Nachten, de Woestijn van de Tartaren, die opvallen door de zeer expressieve gelaatsuitdrukkingen van de vier hoofdpersonen, dus ook van de heel erg koppige maar in de grond ontroerend lieve muilezel die de hoofdprijs krijgt van expressiviteit, het tonen van emoties, van deugd, verrrassing, pijn, twijfel…
Het boek heeft terecht als titel De boekenezel van Córdoba want eigenaardig genoeg is het ergens de ezel die het voornaamste personnage is, omdat alles voortdurend rond hem draait en van hem afhangt. Stel je voor een muilezel die zo verzot is op de boeken van de wiskundige Al Khwârizmî dat hij ze letterlijk verslindt.
Je kan niet anders dan van ieder van het viertal houden, met ze meeleven, met spanning tegenaan kijken wat er nu weer op hen afkomt, de rampzalige dingen die gebeuren, de slimheid, moed en dapperheid waarmee ze er in lukken te overleven, de hopeloze toestand waarin ze zich uiteindelijk toch nog bevinden…
Je kan niet anders dan van ieder van het viertal houden, met ze meeleven, met spanning tegenaan kijken wat er nu weer op hen afkomt, de rampzalige dingen die gebeuren, de slimheid, moed en dapperheid waarmee ze er in lukken te overleven, de hopeloze toestand waarin ze zich uiteindelijk toch nog bevinden…
Je houdt nog des te meer van ze, nadat je, tussen het verloop van het verhaal ingeschoven, van ieder van hen hun levensverhaal te lezen en te zien krijgt, getekend in eenkleurige donkerblauwe of grijze tinten, het verhaal en verleden dat voor ieder van hen bijzonder wreed en pijnlijk is. Tarid krijgt nog altijd hallucinant wriemelende dromen waarin hij als klein, tenger, in lompen gekleed jongetje, met stokken geslagen wordt door afzichtelijke, krijsende heksen. Toch lukt ieder van hen erin te leren lezen en schrijven, heeft Tarid een uitgesproken tekentalent en ze kennen Latijn, Grieks en Arabisch. Heel erg ongewoon in die tijd en dikwijls hun redding.
Marwan die van het kopiëren niet veel terecht brengt, wegloopt, moet liegen en stelen om te overleven, reageert op ogenblikken van benarde situaties zeer slim, vindingrijk en doortastend. De pijnlijkste scène is ongetwijfeld die waar ze met hun drieën, boven op een bergrug en uitkijkend over een prachtig, ver, vredig landschap hun gebeden zeggen en Tarid bij het rechtkomen na een buiging in de verte iets ziet dat hem doet verstijven: een rookpluim die opstijgt en groeit en groter wordt. Hij beseft wat dit betekent en schreeuwt: “Wees vervloekt, Muhammed Amir, vuile hond”, waarna hij neervalt en dagenlang dood lijkt te zijn.
Je had al, op vorige bladzijden, de rijen groeiend aantal boekbergen gezien en je besefte de enormiteit van wat ging gebeuren: 40.000 met de hand geschreven, van illustraties en mooie omslagen voorziene boeken die klaarlagen om in brand gestoken te worden. Later bevind je je middenin de stapels boeken die in de stad verzameld werden en even later middenin de meesterlijk getekende, afschuwelijke, hallucinante scène van een laaiende vlammenzee. Toch is de aanblik van de groeiende rookpluim onnoemelijk veel pijnlijker omdat je ze ziet door de ogen van Tarid, die zijn ganse leven, iedere minuut van de dag en de nacht, gewijd heeft aan “zijn” boeken, die hij met een soort heilige liefde en eerbied omringde in het diepe besef dat ze de dragers waren van de wijsheid en de kennis van eeuwen, de dragers van de toekomstige beschaving en dat die op dit ogenblik allemaal in rook en vlammen opgingen, verbrandden tot stof en asse.
Het is natuurlijk niet allemaal kommer en kwel. Het is zelfs een zeer humorisrtisch boek, en gaat soms plots open op de meest idyllische, pastorale scènes. De hoofdprijs krijgt ongetwijfeld de ezel. Op een ogenblik is hij ontdaan van de grote berg boeken waaronder hij zich altijd moeizaam en gebogen verder bewoog. Hij vindt een heerlijk groen, open veld en dan krijg je twee prachtige pagina’s die tonen hoe hij geniet. Meesterlijk.
Het boek staat ook vol weetjes. Je zal leren hoe je zwarte inkt kunt maken, je zal anders kijken naar slavenhandel, je zal versteld staan van het ongelooflijke verhaal van de vijg, een versie van de oorsprong van het leven ontdekken en een reflectie die altijd actueel is over de vrije overdracht van kennis.
Het scenario is gebaseerd op historische feiten. Vandaar het vele onderzoekswerk en een nawoord geschreven door Pascal Buresi, directeur van de CNRS en de EHESS, dat licht werpt op de verschillende historische of maatschappelijke elementen die naar voren worden gebracht.
Zoals het hoort bij een striproman van 250 pagina's en een prachtige graphic novel, is het boekvolume zelf een genot om vast te nemen en aan te voelen met een stevige kaft, mooie tekening op verhaalblauwe achtergrond, rode rug en klaar om prominent in je bibliotheek te steken en regelmatig nog eens ter hand te nemen. Zoals bij de meeste graphic novels het geval is, volstaat één keer lezen trouwens niet. Zelfs al ben je een ervaren lezer, er zijn altijd dingen die je over het hoofd zag en die soms een gans ander licht werpen op het verhaal.
Victor De Raeymaeker
Meer van Victor De Raeymaeker
Victor De Raeymaeker
