18 september 2024
Leer denken als een filosoof. 12 essentiële principes voor mentale weerbaarheid
Leer denken als een filosoof... Het klinkt opdringerig en dwingend. Ongetwijfeld wervend en uitdagend bedoeld, maar al meteen met het volste vertrouwen in de evidentie dat elkeen - elke Jan Modaal? - daar ook de noodzaak van beseft en het wil nastreven. Begint filosoferen immers niet ergens bij de nadrukkelijke en bewuste wil om dat te doen? En in alle weer en wind te volharden. Een bijzonder humane en humanistische aandrang, toch?
Julian Baggini: “Denken als een filosoof houdt dus in dat je voortdurend een filosoof aan het worden bent. Het vereist dat je nooit opgeeft, nooit ophoudt vragen te stellen en nooit genoegen neemt met iets wat niet helemaal klopt.” (p.319) Mooi credo! Filosoferen als een permanent onderweg zijn op een pad vol (zelf)bevraging...
Maar wanneer, waarom, hoe en waartoe is het aangewezen om al dan niet vragen te stellen? Begint het filosofisch engagement immers niet net met de bereidheid om je verstand te willen gebruiken: ‘Mag ik eens iets vragen?’ Gewoon een aandrang? Of in de traditie van Immanuel Kant gewoon een evidente opdracht: ‘Sapere aude!’ De plicht om vragen te stellen. De socratische horzel in onze pels… Geen overbodige luxe in tijden van democratische verloedering, alternatieve feiten, fact checking, silent majority, complotdenken, enz. En dus ook niet voor betrokken vrijdenkers en andere humanisten…
Waarom echter dat moeten? Waarom die (pertinente) noodzaak? Waarbij Baggini zelf - David Hume achterna – dan wel wijst op de noodzaak van een deugd-epistemologie en de nodige argwaan tegenover je eigen denken, maar slechts zijdelings op de dwingende redenen waarom we dat zouden móeten doen…
Waarom echter dat moeten? Waarom die (pertinente) noodzaak? Waarbij Baggini zelf - David Hume achterna – dan wel wijst op de noodzaak van een deugd-epistemologie en de nodige argwaan tegenover je eigen denken, maar slechts zijdelings op de dwingende redenen waarom we dat zouden móeten doen…
Wat ons mens maakt…
In Leer denken als een filosoof reikt Julian Baggini – Brits publieksfilosoof en zélf steeds onderweg – aardig wat middelen en kneepjes aan om kritisch vragen te stellen en een filosofisch engagement op te nemen of aan te zwengelen. Maar vooral: om het op een zindelijke manier en doelgericht toe te passen. Met behalve epistemologische, politieke, maatschappelijke, religieuze, esthetische en een rist andere waaroms toch ook de nodige ethische redenen waarom dat nodig is. Immers: welke onrust of verontwaardiging zet ons aan tot filosoferen en vragen stellen?
In Leer denken als een filosoof reikt Julian Baggini – Brits publieksfilosoof en zélf steeds onderweg – aardig wat middelen en kneepjes aan om kritisch vragen te stellen en een filosofisch engagement op te nemen of aan te zwengelen. Maar vooral: om het op een zindelijke manier en doelgericht toe te passen. Met behalve epistemologische, politieke, maatschappelijke, religieuze, esthetische en een rist andere waaroms toch ook de nodige ethische redenen waarom dat nodig is. Immers: welke onrust of verontwaardiging zet ons aan tot filosoferen en vragen stellen?
Zodat Baggini terecht ingaat op de puzzel van de vrije wil (p.131). Al is dat volgens hem veeleer een schijnprobleem. Niet zozeer omwille van de formele houdbaarheid of inconsistentie, dan wél inzake het gevaar van de morele inertie die eruit voortvloeit. Autonomie, integriteit en verantwoordelijkheid veronderstellen zeker zoiets als een wil, maar verdragen geen bedwelmend debat over hoe vrij (of onvrij) die dan wel is. Maar ook: wat doet dat met ons vertrouwen in eigen zekerheden en (morele) overtuigingen? Waarna te vaak het gevaar opduikt van hardnekkig dogmatisme, radicalisme, fundamentalisme, onrechtmatig vasthouden aan een of ander groot (on)gelijk en autocratisch denken … (Meer hierover? Zie: Freethinking: Protecting Freedom of Thought Amidst the New Battle for the Mind van Simon McCarthy-Jones voor de bedreigende mechanismen door grote technologiebedrijven, de publieke moraal en andere externe krachten om onze gedachten te manipuleren. Ondertussen is in de media de vraag aan de orde of Elon Musk dan wel Taylor Swift een grotere impact hebben op het kiesgedrag van hun volgers… Stemt u dat ook tot nadenken?)
Werkpunten
In Leer denken als een filosoof gaat het derhalve om het waarom, het waartoe en hoe van doelmatig filosoferen. Hoe kan filosofie ons helpen in tijden vol schijnbaar onoplosbare maatschappelijke en persoonlijke problemen? Simpel. Door alles te bevragen! Om die klus adequaat aan te pakken en te komen tot een meer humane, oplettende en rationele benadering van het denken, stelt Baggini ons een aantal fundamentele principes voor: “Van het in twijfel trekken van alles, ook onze eigen vragen, tot het vasthouden aan feiten en het streven naar zelfstandig denken, zonder eenzelvig te worden”. (Omslag) Aan de hand van twaalf werkpunten en heel wat relevante en herkenbare casussen spoort Baggini ons aan om onze denkwijze(n) te herzien door zijn aanbevelingen toe te passen op schijnbaar onoplosbare maatschappelijke en persoonlijke problemen. Toch wel ambitieus…
In Leer denken als een filosoof gaat het derhalve om het waarom, het waartoe en hoe van doelmatig filosoferen. Hoe kan filosofie ons helpen in tijden vol schijnbaar onoplosbare maatschappelijke en persoonlijke problemen? Simpel. Door alles te bevragen! Om die klus adequaat aan te pakken en te komen tot een meer humane, oplettende en rationele benadering van het denken, stelt Baggini ons een aantal fundamentele principes voor: “Van het in twijfel trekken van alles, ook onze eigen vragen, tot het vasthouden aan feiten en het streven naar zelfstandig denken, zonder eenzelvig te worden”. (Omslag) Aan de hand van twaalf werkpunten en heel wat relevante en herkenbare casussen spoort Baggini ons aan om onze denkwijze(n) te herzien door zijn aanbevelingen toe te passen op schijnbaar onoplosbare maatschappelijke en persoonlijke problemen. Toch wel ambitieus…
Baggini leunt daarbij op nogal wat academische knowhow: Hume, Wittgenstein, Russell, Monk, Kierkegaard, Kahnemann, Grayling, Pinker, …. The usual suspects en geen verrassingen… Wél verrassend misschien: ondanks zijn vertrouwdheid met niet-westerse filosofieën (Zie: How the world thinks) plaatst hij zich eerder coulant in een Angelsaksische traditie. Zou waarheidsvinding dan toch vooral een Westerse aangelegenheid zijn? (Jammer ook van de beperkte bronverwijzingen met het oog op verdere lectuur.)
Die hang naar een Angelsaksische traditie mag ook blijken uit de aandacht van Baggini voor allerlei sofismen en dwalingen. Een terechte aandacht, dat wel. Maar neem dan de naturalistische dwaling: het gekende is-ought probleem. Sinds G.E. Moore een klassieker in de westerse moraalfilosofie… Die wordt vaak beschreven als de (onrechtmatige) afleiding van Sein (zijn, feit) naar Sollen (moeten, waarde) in de vorm van: “Dit gedrag is natuurlijk. Daarom is het ook moreel aanvaardbaar.” Baggini beschouwt haar dan wel als een ‘noodzakelijke’ dwaling (p.167), maar voor hem is het teveel een filosofisch trucje dat onnodig zorgt voor een morele impasse en leidt tot dovemansgesprekken. Volgens hem – in het spoor van David Hume – is moraliteit vooral een kwestie van sentimenten… Verder is het ook apert dat er wel degelijk gevoelde humane basiswaarden zijn die algemeen gedeeld worden. Je kan de naturalistische dwaling dus best negeren en betrouwen op je moreel kompas. En je engageren… Waarna Baggini dat inzicht toepast op het feminisme: “De zet ‘natuurlijk=goed’ wordt veel gebruikt in reactionaire betogen tegen het feminisme, waarin mensen beweren dat bepaalde natuurlijke verschillen tussen mannen en vrouwen een verschillende behandeling rechtvaardigen.” (p.168) Niet dus…
Vuistregels. En voor elk wat wils…
Denken als een filosoof… Over welke principes gaat het dan? Even oplijsten, misschien?
* Wees aandachtig * Stel overal vragen bij (ook bij je vragen) * Stapje per stapje * Houd je aan de feiten * Let op je woorden * Put uit vele verschillende bronnen * Stel je op als een psycholoog * Weet wat van belang is * Ontdoe je van je ego * Denk zelfstandig maar niet eenzelvig * Verbinding is het enige * Niet opgeven
Een herkenbaar en evident lijstje? Toch wel. Tot vervelens toe terug te vinden in vergelijkbare opsommingen en cursussen? Ook. Maar tóch toepasselijk en confronterend genoeg voor elk zelfgenoegzaam persoontje vanwege deze centrale aanmaning: ‘Wees op je hoede voor jezelf!’ Ook al omdat wij ons in hoge mate gevrijwaard wanen van slordig en onhygiënisch denken, maar er ons toch in even hoge mate slinks aan ‘bezondigen’... Niks menselijks is ons immers vreemd.
Denken als een filosoof… Over welke principes gaat het dan? Even oplijsten, misschien?
* Wees aandachtig * Stel overal vragen bij (ook bij je vragen) * Stapje per stapje * Houd je aan de feiten * Let op je woorden * Put uit vele verschillende bronnen * Stel je op als een psycholoog * Weet wat van belang is * Ontdoe je van je ego * Denk zelfstandig maar niet eenzelvig * Verbinding is het enige * Niet opgeven
Een herkenbaar en evident lijstje? Toch wel. Tot vervelens toe terug te vinden in vergelijkbare opsommingen en cursussen? Ook. Maar tóch toepasselijk en confronterend genoeg voor elk zelfgenoegzaam persoontje vanwege deze centrale aanmaning: ‘Wees op je hoede voor jezelf!’ Ook al omdat wij ons in hoge mate gevrijwaard wanen van slordig en onhygiënisch denken, maar er ons toch in even hoge mate slinks aan ‘bezondigen’... Niks menselijks is ons immers vreemd.
Dus vlug naar de handige lijst to do’s aan het einde van elk hoofdstuk! Baggini zorgt intussen wel voor heel wat concrete casussen. En een schat aan doordenkers en polemische quotes van erudiete denkers. Werk aan de winkel!
Religie
Blader dan misschien ook eens naar het werkpunt Let op je woorden. Waar Julian Baggini onder meer de aanmatigende waarheidsstatus van religie onderzoekt en de categoriefout van stal haalt om de kwaliteit van geloofsinhouden en religieuze teksten te beoordelen. Vallen die letterlijk of overgankelijk te begrijpen? “Letterlijkheid is een belangrijk onderwerp geworden in de debatten over religie. Assertieve atheïsten waren er soms als de kippen bij om erop te wijzen dat als het universum door de oerknal is ontstaan, het dus niet in zes dagen door God geschapen kan zijn, en dat de Bijbel niet het woord van God is maar mensenwerk.” (p.139)
Blader dan misschien ook eens naar het werkpunt Let op je woorden. Waar Julian Baggini onder meer de aanmatigende waarheidsstatus van religie onderzoekt en de categoriefout van stal haalt om de kwaliteit van geloofsinhouden en religieuze teksten te beoordelen. Vallen die letterlijk of overgankelijk te begrijpen? “Letterlijkheid is een belangrijk onderwerp geworden in de debatten over religie. Assertieve atheïsten waren er soms als de kippen bij om erop te wijzen dat als het universum door de oerknal is ontstaan, het dus niet in zes dagen door God geschapen kan zijn, en dat de Bijbel niet het woord van God is maar mensenwerk.” (p.139)
Atheïsten zouden volgens gelovigen echter meer oog moeten hebben voor de poëtische en overgankelijke boodschap van religieuze teksten. Gelovigen verdedigen immers de zingevende betekenis van religie door te wijzen op haar overgankelijke betekenis. Dat legt Anthony Kenny (filosoof en katholieke ex-priester) volgens Baggini té fijntjes als volgt uit (citaat): “Filosofen hebben enerzijds niet werkelijk voldoende nagedacht over poëtische vormen van zingeving en hoe die samengaan met wetenschap en anderzijds over hoe wij ons leven dienen te leiden.” Daarmee kan Baggini het nog wel eens zijn, maar om een constructieve discussie te kunnen voeren vindt hij het dan vooral nodig om te weten “hoe letterlijk gelovigen religieuze taal gebruiken, en er niet van uitgaan dat ze alles letterlijk nemen of zich van dichterlijke taal bedienen.” (p.140) Welke lectuur van religieuze teksten is dan de ‘juiste’? Of ook: wat met fundamentalisme, theocratie en dies meer?
De Idioot
Leer denken als een filosoof leest vlot en is bijzonder toegankelijk. Het is gelukkig geen dor of academisch cursusboek logica of kritisch denken geworden. Al zal het in die kringen zeker zijn nut hebben. Met dit welgekomen toemaatje: Baggini gaf elk werkpunt een inspirerend citaat van Dostojevski mee. Niet enkel een proeve van belezenheid, maar vast ook een uitnodiging om hem te gaan (her)lezen. Misschien om je op weg te helpen beginnen met die bij werkpunt Stel je op als een psycholoog:
“We moeten niet uit het oog verliezen dat menselijke drijfveren meestal onvergelijkelijk veel ingewikkelder en minder voorspelbaar zijn dan wij gewoon denken, en zich minder helder onder woorden laten brengen."
F.M Dostojevski, De Idioot
Leer denken als een filosoof leest vlot en is bijzonder toegankelijk. Het is gelukkig geen dor of academisch cursusboek logica of kritisch denken geworden. Al zal het in die kringen zeker zijn nut hebben. Met dit welgekomen toemaatje: Baggini gaf elk werkpunt een inspirerend citaat van Dostojevski mee. Niet enkel een proeve van belezenheid, maar vast ook een uitnodiging om hem te gaan (her)lezen. Misschien om je op weg te helpen beginnen met die bij werkpunt Stel je op als een psycholoog:
“We moeten niet uit het oog verliezen dat menselijke drijfveren meestal onvergelijkelijk veel ingewikkelder en minder voorspelbaar zijn dan wij gewoon denken, en zich minder helder onder woorden laten brengen."
F.M Dostojevski, De Idioot
Menselijke drijfveren… Voor Baggini is filosoferen een voortdurende zoektocht zonder uitzicht op zekerheid. Alles in vraag stellen. In de eerste plaats zichzelf… De filosoof is altijd onderweg. Elk filosofisch engagement heeft immers persoonlijke (existeren) zowel als maatschappelijke (ageren) betekenis. Kan verankering en motivatie van de filosofische keuzes immers anders dan menselijk zijn? Zodat de filosoof ondanks zijn argwaan voor dé Mens toch wel een humanist móet zijn. Mens-zijn. Het verplicht ons alvast tot een zorgzaam filosoferen. Zeg maar: zich daarvan bewust zijn. Julian Baggini: “Zo goed mogelijk gebruik maken van de rede is niet alleen maar een praktisch middel tot een doel. Het is een morele plicht.” (p.339)
Had u het ook zo gezien?
Karel Van Dinter
Had u het ook zo gezien?
Karel Van Dinter
Julian Baggini (1968) is een Britse filosoof, journalist en schrijver van meer dan twintig boeken over filosofie, gericht op een breed publiek. Naast filosofie schrijft hij over onderwerpen als atheïsme, secularisme en (nationale) identiteit. Hij publiceert regelmatig in The New York Times, The Financial Times en de The Wall Street Journal. In zijn laatste boek Hoe de wereld denkt verdiept hij zich in niet-westerse filosofie.
Meer van Karel Van Dinter
