30 augustus 2024
Freud, Wenen en de ontdekking van de moderne geest
Zoals de titel aankondigt, worden er in dit boek verschillende aspecten uit eenzelfde tijdgewricht behandeld.
De auteur, Frank Tallis, werd geboren als Francesco Nato Napolitano in Stoke Newington in het noordoosten van Londen op 1 september 1958. Hij groeide op in Tottenham, in een wijk die wordt gekenmerkt door etnische diversiteit. Daar ging hij ook op school. Hij beschrijft zijn achtergrond als 100% Zuid-Italiaans.
Na het afstuderen, leefde hij een onstabiel leven tot hij huwde en een tijdje op het platteland leefde met vrouw en kind. Na zijn scheiding behaalde hij een doctoraat in de psychologie. Hij werkte voor de Britse National Health Service en doceerde aan King’s College Londen. Voor tijdschriften schreef hij over psychologie en hij publiceerde vier populair-wetenschappelijke boeken over psychologie. Sinds 2005 schrijft Tallis misdaadromans in de reeks Liebermann Papers over een Weense politie-inspecteur. In 2000 werd hij fulltime schrijver en woont hij in Londen.
In Freud, Wenen en de ontdekking van de moderne geest vind je allereerst het chronologisch verslag van Freuds leven. Hierbij worden zijn voornaamste intellectuele bijdragen, artikelen en boeken geduid. Dit alles wordt geplaatst in de historische context van het Wenen uit die tijd. Tenslotte wordt de ontwikkeling van de psychoanalyse besproken en haar invloed tot op heden.
Tallis beschrijft Wenen, einde 19e eeuw – begin 20e eeuw, als een bruisende stad die bekend stond om zijn beroemde koffie- en operahuizen. Intellectuelen en kunstenaars wisselden hier hun ideeën uit en woonden binnen enkele vierkante kilometers. In deze cultureel hoogstaande stad moet de jonge arts Freud zijn weg zoeken. Nergens had de praatcultuur van Sigmund Freud een betere plek kunnen vinden dan in dit Wenen van het fin-de-siècle. Het laatste decennium van de 19e eeuw was het belangrijkste in Freuds leven. Zijn klinische reputatie groeit en hij begint te werken aan een grote neuropsychologische theorie van de geest, hoewel hij die later volledig terzijde legt. Maar tegen de eeuwwisseling had hij de fundamentele principes van de psychoanalyse geschetst en publiceerde hij Die Traumdeutung, wat door velen als zijn meesterwerk wordt beschouwd. Vele ideeën in dat boek waren weliswaar niet van Freud, maar hij was buitengewoon bekwaam in het samensmelten van andermans gedachtegoed en kon begrippen vernuftig met elkaar integreren.
In Tallis’ boek verschijnt Freud als een groot romanschrijver met veel fantasie. Hij gaat het bovennatuurlijke en het mysterieuze niet uit de weg. Zogenaamd bewijsmateriaal past hij aan zijn vooropgestelde theorie aan. Waar hij het over het nazisme en Hitler heeft, komt hij over als een profeet. Zijn boeken waren al snel verboden in de jaren ’30 en kwamen op de brandstapel.
Onbescheiden als hij was, plaatste Freud zich naast Copernicus – die leerde dat de mens niet het centrum van het heelal is – en Darwin – die de geprivilegieerde positie van de mens in de schepping wegcijferde. Hijzelf betoogde dat hij door de psychoanalyse ontdekte dat het ego van de mens wordt overschaduwd door het onderbewuste.
Op het einde van zijn leven besluit Freud dat hij zijn carrière als neuroloog begon om zijn patiënten verlichting te brengen. Uit zijn bevindingen ontwikkelde hij een nieuwe wetenschap, de psychoanalyse, als onderdeel van de psychologie.
In het laatste hoofdstuk bekijkt Tallis uitgebreid het werk van Freud in het belang van de toekomst. Hoewel Freud zelf de vraag stelde “Maar wie kan de toekomst voorzien?”, komt zijn idee over de moderne wereld in de buurt van wat er nu gebeurt. Freud voorziet of vreest dat wij in de moderne wereld niet gelukkiger zullen worden. Integendeel, hij voorziet privacy problemen door een uitgebreid telecommunicatienetwerk, een verstoorde biologische klok, opeenvolgende crises, overprikkeling en sensatiezucht, licht- en lawaaihinder. Zijn wij nu gelukkiger dan ten tijde van Freud?
Doorheen het boek komt er wel een onweerlegbare kritiek op Freud en de psychoanalyse in het algemeen tevoorschijn. De psychoanalyse is immers niet wetenschappelijk bewijsbaar: elke patiënt is uniek en zowel de begintoestand als het resultaat zijn onvergelijkbaar. Daardoor zijn de consultaties dan ook niet vatbaar voor herhaling. Aan de behandelingsmethode is niets feitelijks: het is een verbale overdondering van de patiënt die dan ook nog de behandelende psychiater moet willen volgen en geloven. Er komt weinig kritische terugkoppeling, behalve dan dat er bijzonder weinig patiënten zijn genezen. Anderen zijn dan later toch weer hervallen.
De verdienste van Tallis met dit boek is nochtans niet negatief. “Freud, Wenen en de ontdekking van de moderne geest” is een spannend en boeiend verhaal over Freud en al zijn mede- en tegenspelers. De inkleuring van het wereldbeeld, begin 20e eeuw, is overtuigend. Naast Freud schenkt Tallis ook aandacht aan de kunstenaars uit die periode.
Tallis schrijft overdonderend en sommige passages lezen als de aanzet tot een misdaadverhaal. De figuur van Freud met zijn – soms – erg dubbelzinnig leven, leent hier dan ook toe. Naast de parapsychologie heeft Freud een vreemde verhouding tot de vrouwen die hem omringen.
Als Engeltalig auteur verwijst Tallis telkens naar de Engelse vertalingen en titels van de werken van Freud. Logischer was het hier de originele Duitse titels te gebruiken. Het uitgebreid deel “noten” verwijst ook enkel naar de Engelse uitgaven.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
Paul Van Aelst
