2 juli 2024
Religie voor atheïsten – Een heidense gebruikersgids
De Britse successchrijver en filosoof van Zwitserse afkomst Alain de Botton publiceerde in 2011 “Religie voor atheïsten. Een heidense gebruikersgids”. Dit jaar werd de veertiende editie op de markt gebracht. In dit boek behandelt hij een uitdagend en prikkelend onderwerp: de waarde van religie voor degenen die niet in God geloven.
Hij onderzoekt hoe sommige elementen van religie op verschillende terreinen bruikbaar en inspirerend kunnen zijn voor atheïsten. Deze laatsten moeten de oogkleppen afnemen om te verhinderen dat ze het kind met het badwater weggooien. Het is immers niet omdat God niet bestaat dat religies geen relevante, heilzame en troostende componenten kunnen hebben, ook voor een seculier leven.
Met “religies” bedoelt de auteur in de eerste plaats het christendom en in mindere mate het jodendom en het boeddhisme, want het is toch wel opvallend dat het werk geen enkele verwijzing naar een geloofspraktijk uit die andere wereldgodsdienst telt: de islam.
De Botton raakt aan de meest diverse thema’s zoals gemeenschapsvorming, kunst, literatuur, architectuur, onderwijs, alsook zorgzaamheid, pessimisme en perspectief. Hij tracht te staven hoe religieuze instituten en rituelen op deze gebieden een ingrijpende invloed hebben uitgeoefend en wat seculiere samenlevingen hiervan kunnen leren.
Het boek is een origineel en verfrissend betoog dat veel verder gaat dan het afgezaagde dispuut tussen geloof en ongeloof. Zijn benadering nodigt uit om voorbij het oppervlakkige conflict te kijken en de diepere voordelen van de godsdienstige praxis te overwegen.
De Botton hanteert een vlotte, heldere, onderhoudende en toegankelijke schrijfstijl. Hij bezigt begrijpelijke voorbeelden en anekdotes om zijn stellingen te ondersteunen. Bovendien is het boek - misschien wat al te overdadig - verlucht met allerlei foto’s. Deze brengen zowel de kwellingen van ons bestaan (zoals eenzaamheid, onverschilligheid en gebrek aan zelfbeheersing) als de oorspronkelijke religieuze en de Botton’s seculiere leniging hiervoor in beeld.
Toch zijn er enkele kritiekpunten. Hoewel de Botton overtuigend poneert dat sommige onderdelen van religie zinnig kunnen zijn, lijken een aantal van zijn suggesties moeilijk uitvoerbaar in onze hedendaagse seculiere maatschappij. Zo pleit hij bijvoorbeeld voor digitale klaagmuren in de steden waarop we de boodschappen van anderen kunnen lezen en aldus beseffen dat we niet alleen zijn in ons lijden. En voor het opzetten van restaurants waar de tafelschikking zo wordt georganiseerd dat je met volslagen vreemden kennis maakt, samen eet, wijn drinkt en ideeën uitwisselt, met de bedoeling om onze gemeenschapszin te versterken. Als het ware een seculiere afgeleide van de eucharistie en de christelijke traditie van het gezamenlijk avondmaal. Maar tegelijk zijn de ideeën van de filosoof wel verrassend vindingrijk en fascinerend.
De Botton’s analyses kunnen ook af en toe te veralgemenend zijn. Door verschillende religies over één kam te scheren, ontbreekt soms de nuance en diversiteit binnen vrome tradities. Hierdoor bestaat het risico dat specifieke religieuze praktijken en overtuigingen onjuist of te simplistisch worden weergegeven. En tenslotte demonstreert hij vaak een te idealistisch beeld van religie, waardoor minder aandacht wordt besteed aan de kwalijke ontsporingen ervan die doorheen de geschiedenis plaatsvonden en ook vandaag nog veelvuldig de kop opsteken. Dit zal ongetwijfeld ergernis opwekken bij lezers die deze negatieve kanten niet willen negeren.
Aan het eind geeft de Botton toe niet de eerste te zijn die een religie voor atheïsten presenteert: in de negentiende eeuw heeft de Franse socioloog Auguste Comte (1798-1857) al een serieuze poging gedaan met zijn Religie der Mensheid. Helaas, zo schrijft de Botton, moesten zowel gelovigen als atheïsten niets hebben van Comtes goddeloze religie.
In zijn conclusie beklemtoont hij nogmaals dat zijn boek de bedoeling heeft om aan te tonen dat vele problemen waarmee de hedendaagse ongelovige burger worstelt, kunnen worden aangepakt met behulp van de oplossingen die door religies worden aangereikt, zodra deze oplossingen zijn losgemaakt uit het bovennatuurlijk kader waarin zij ooit zijn bedacht. Want sommige aspecten van religies zijn te nuttig, doeltreffend en intelligent om alleen aan de gelovigen te worden overgelaten.
Ondanks de voormelde tekortkomingen, levert dit boek een significante toevoeging aan het debat over de rol van religie in de huidige wereld. Zijn “heidense gebruikersgids” bevat de ingrediënten waarmee de Botton zijn atheïstische religieuze toverdrank brouwt. Hij heeft er een smaakvol geheel van gemaakt maar het is zeer de vraag of de moderne sceptische mens bereid is om zich dit medicijn door de strot te laten duwen…
Marc De Bock
Marc De Bock
Dit boek werd eveneens besproken door Gerda Sterk.
Meer van Marc De Bock
