27 juni 2024
1942 Het jaar van de stilte
Dit boek brengt een onthutsend beeld van een stad waarvan wij dachten dat we haar kenden. We lezen het indringend verhaal van het leven in Antwerpen tijdens het oorlogsjaar 1942.
Herman Van Goethem is geboren in 1958 in Mortsel, de rand van Antwerpen. Hij studeerde rechten en geschiedenis aan de UIA, Ufsia en UA en KULeuven. In 1987 promoveerde hij tot doctor in de rechten. Hij werd gewoon hoogleraar politieke en institutionele geschiedenis aan de UA. Van 2016 tot 2024 was hij rector van de Universiteit Antwerpen. In die hoedanigheid was hij in 2017-2019 voorzitter van de Vlaamse Interuniversitaire Raad. Bekend is hij vooral omdat hij in 2008 aan de basis lag van een nieuw Holocaustmuseum: de Kazerne Dossin.
Van Goethem schreef 1942. Het jaar van de stilte in de tegenwoordige tijd en deelt het in als een dagboek. Het relaas begint op zondag 21 december 1941 en loopt onafgebroken door tot zondag 20 december 1942. Het is een zwarte bladzijde uit de Antwerpse geschiedenis die nooit belicht is geworden. Door gebruik te maken van het dagboek beleef je het dagelijkse leven, afgewisseld met de gebeurtenissen in de wereld.
De eerste editie van dit boek verscheen in 2019. Niemand vermoedde toen dat in februari 2022 Europa opnieuw zou gebukt gaan onder een langdurige veroveringsoorlog. Van Goethem trekt in de inleiding van deze nieuwe uitgave parallellen tussen wat er nu gebeurt en de toestand in 1942. In dat jaar wijzigde alles fundamenteel. Duitsland bleek niet onoverwinnelijk en het werd duidelijk dat de oorlogskansen keerden. Van de mogelijkheid op een onderhandelde vrede stapte men over op een totale vernietiging van het Duitse leger. Die koerswijziging was ook in Antwerpen vanaf november 1942 merkbaar. Dit boek, dat jaar is als de stilstand tussen eb en vloed. Je weet nog niet precies waar het water zal heenvloeien, maar keuzes dienen te worden gemaakt.
Het detaillistisch opzoekwerk van de auteur was gigantisch. In 2005 begon Van Goethem zijn onderzoek over Antwerpen tijdens de oorlog. De politiearchieven en de naoorlogse vervolgingsdossiers waren zijn eerste bronnen. Vanaf 2008 kon hij ook terecht in het Documentatiecentrum van de Dossinkazerne. Getuigenissen van overlevenden zijn zeldzaam, dagboeken worden een kostbare bron. Veertien jaar werkte Van Goethem aan dit magistrale werk.
1942. Het jaar van de stilte is niet louter geschiedschrijving. Het is een opeenvolging van persoonlijke verhalen, drama’s. Van Goethem reconstrueert het dagelijks leven uit dagboeken, politiearchieven en getuigenissen. De deportaties en Jodenrazzia’s blijven geen getallen maar worden beelden van menselijk leed.
Schijnbaar kleine voorvallen tekenen de menselijke ramp die zich in dit Antwerpen afspeelde. De rol van de Antwerpse politie wordt uitvoerig belicht in hun houding tegenover de Joodse inwoners. Hun optreden tijdens de razzia’s – juli, augustus, september 1942 – wordt uitgespit. Wanneer het optreden van burgemeester Delwaide, hoofdcommissaris De Potter en adjunct-commissaris Burssens, procureur De Schepper en procureur Baers aan bod komt, wordt Van Goethem explicieter. Zij hebben de Duitse bezetter nooit iets in de weg gelegd en integendeel aan diens wensen steeds zeer gewillig meegewerkt.
1942 was niet enkel een jaar van de stilte, dit boek krijgt ook de huidige lezer stil. De kleine foto’s van de slachtoffers, vermoord omdat ze Joods waren, staren je vanaf elke bladzijde aan. Zij vormen een duidelijke waarschuwing en roepen luid om “nooit meer oorlog”. Het stadsplan van Antwerpen achteraan toont aan hoeveel slachtoffers er wel werden gemaakt in zo’n klein stadsdeel. Er kwamen geen bommen aan te pas. Er werden enkel de bevelen uitgevoerd van een binnengevallen fascistisch regime waar “bevel is bevel” vooropstaat.
Naast dit aangrijpend verhaal schrijft Van Goethem nog een interessante epiloog: “Geheimen en verhalen”. Hij geeft hierin een overzicht van wat er met de meeste Antwerpse figuren gebeurde na de oorlog, in het bijzonder hoe het afliep met Delwaide. In dit deel gaat hij dieper in op de gevoerde politiek van de regering-Pierlot die in ballingschap in Londen was. Hier is de omslag die in het jaar 1942 gebeurde nog duidelijker.
Zoals het een wetenschappelijk werk betaamt, vind je achteraan een overzicht van de “bibliografie en bronnen”, een deel “noten” en een “namenregister”.
1942. Het jaar van de stilte is een beklijvend boek. Zonder dit is de geschiedenis van Antwerpen niet volledig.
Paul Van Aelst
Meer van Paul Van Aelst
1942. Het jaar van de stilte is een beklijvend boek. Zonder dit is de geschiedenis van Antwerpen niet volledig.
Paul Van Aelst
