Van het merendeel van zijn boeken, wellicht de meest invloedrijke, is Dennett de enige auteur. Enkele titels: Elbow Rooms: The Varieties of Free Will Worth Wanting (1984), Consciousness Explained (1992), Darwin's Dangerous Idea: Evolution and the Meanings of Life (1995), Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon (2006), Intuition Pumps and Other Tools for Thinking (2013) en From Bacteria to Bach and Back: The Evolution of Minds (2017). 

Andere schreef hij met een coauteur, zoals Science and Religion: Are they Compatible? (2010, met de theoloog Alvin Plantinga) en Inside Jokes: Using Humor to Reverse-Engineer the Mind (2011, met Matthew Hurley en Reginald Adams). Van een paar boeken was hij editor, zoals The Mind's I: Fantasies and Reflections on Self and Soul (2001, met Douglas Hofstadter). Meerdere van die boeken zijn vertaald in het Nederlands, zoals Het bewustzijn verklaard, Darwins gevaarlijke idee, De betovering van het geloof, Gereedschapskist voor het denken, en Van bacterie naar Bach en terug. Wie niet vertrouwd is met zijn werk en graag iets in het Nederlands wil lezen, is met die titels al een tijdje zoet.  

Wat meteen opvalt, is de grote diversiteit aan onderwerpen die hem bezighielden. En dat waren niet de meest eenvoudige. Zijn werk gaat onder meer (!) over de vraag wat bewustzijn is (zie hier en hier), over het belang en de reikwijdte van evolutie door natuurlijke selectie (zie hier), de betekenis van vrije wil (zie hier en hier), de ontwikkeling van culturele informatie (zie hier), de herkomst en evolutie van religie (zie hier, hier en hier) en de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie (zie hier).

Vele wetenschappers en filosofen wijden hun hele loopbaan aan een onderdeel van eenn van deze kwesties, maar Dennett wou steevast de hele puzzel zien. Daardoor vielen hem ook de ontbrekende stukjes op. Zijn werk was zeer interdisciplinair. Hij deed niet aan filosofie voor de filosofie, maar om onze kennis te verbeteren en te vermeerderen. Hij behoorde tot de 'Third Culture', een toenemende groep van filosofen, schrijvers, kunstenaars en wetenschappers die thuis zijn in zowel de natuurwetenschappen als de cultuur- en gedragswetenschappen. 

In elk boek slaagde hij er niet alleen in om een overzicht te bieden van de stand van zaken binnen de wetenschap en filosofie, maar bracht hij ook oplossingen en nieuwe ideeën naar voren. Het leverde hem veel erkenning en onderscheidingen op, maar vanzelfsprekend ook invloedrijke critici, sommige al wat vijandiger dan andere. Onder meer Gerald Edelman en Antonio Damasio betwistten zijn opvatting over bewustzijn, Stephen Jay Gould en Richard Lewontin die over evolutie door natuurlijke selectie, en de Amerikaanse filosoof Jerry Fodor bekritiseerde ongeveer al zijn opvattingen. Dennett ging altijd het debat aan, bijzonder goed geïnformeerd, vaak scherp, maar altijd met respect. In zijn memoires komt hij harder uit de hoek dan in zijn technische en academische publicaties. Vooral de populaire paleontoloog en auteur Stephen Jay Gould krijgt er hard van langs: oneerlijk, verkeerd geïnformeerd en een slechte verliezer. Ook Jerry Fodor, hoewel ze oorspronkelijk duik- en zeilvrienden waren, krijgt hier en daar een uppercut. Ik heb begrip voor Dennett. Zowel Gould als Fodor waren arrogant, konden niet om met kritiek en stelden de posities van hun intellectuele rivalen – al dan niet moedwillig – verkeerd voor. Bovendien, helemaal anders dan wat bij Dennett het geval is, waren hun opvattingen vaak ook warrig. Maar Dennett had ook critici waarmee hij levenslang bevriend bleef, zoals Douglas Hofstadter, die u kent van Gödel, Escher, Bach: een eeuwige gouden band (1979) en Nicholas Humphrey, die veel minder bekend is hoewel hij enkele prachtige boeken schreef over de aard en betekenis van bewustzijn, waaronder A History of the Mind (1992) en het recente Sentience: The Invention of Consciousness (2023). Voor een lezing van Humphrey, zie hier. Humphrey liep niet hoog op met Dennetts visie op bewustzijn. In een lezing die hij jaren geleden gaf in Gent, legde hij met een knipoog uit dat Dennetts Consciousness Explained een betere titel verdiende, namelijk Consciousness Explained Away (het bewustzijn weg verklaard). Het boek was toen recent gepubliceerd. Hij en Dennett voerden er scherpe discussies over, maar bleven even goede vrienden. Overigens spaart Dennett op sommige plaatsen ook zichzelf niet in I've Been Thinking. Hij schrijft vrijuit over zijn foute inschattingen, vergissingen, twijfels, slechte lezingen et cetera. 

Dennett had een hekel aan schrijvers en filosofen die hun onkunde verbergen achter vaagtaal en onbegrijpelijke uiteenzettingen. Hij gebruikte het moeilijk te vertalen woord 'deepity' om pseudowijsheden te ontmaskeren, denk aan uitspraken van Heidegger in Sein und Zeit, aan teksten van allerlei postmoderne auteurs en aan New Age nonsens. Een deepity is doorgaans ofwel (min of meer) waar maar triviaal, ofwel diepzinnig klinkend, maar vals of betekenisloos. Het positieve effect op de lezer of luisteraar, komt voort uit de dubbelzinnigheid van het statement. In het boek Gereedschapskist voor het denken is deepity vertaald als diepertje. Dat dekt niet helemaal de lading, maar ik heb zelf geen alternatief. Dennett geeft als voorbeeld een uitspraak waarmee Rowan Williams, de aartsbisschop van Canterbury, zijn geloof beschrijft: 'In stilte wachten op de waarheid, een zuiver zitten en ademhalen in de aanwezigheid van het vraagteken'. Hij betreurde het gebrek aan respect voor de waarheid en intellectueel eerlijke argumentatie, zowel bij religieuze als postmoderne auteurs. 

Dennett was een uitgesproken scepticus, secularist en atheïst. Samen met onder meer Richard Dawkins, Christopher Hitchens en Sam Harris werd hij beschreven als een 'nieuwe atheïst'. Dat 'nieuwe' sloeg niet zozeer op de originaliteit van hun argumenten contra godsgeloof, maar op de heropleving van religiekritiek waarvoor ze zorgden. De aanslagen van 9/11 waren hiervoor de voornaamste aanleiding. Dennett en zijn medestanders vonden het nodig om te waarschuwen voor de extreme schade die religieus denken kan veroorzaken, waarmee ze tegengewicht gaven aan het doorgaans positieve beeld dat religie bij velen oproept, in het bijzonder in de Verenigde Staten. Voor een gesprek tussen Dennett, Dawkins, Hitchens en Harris, zie hier en hier.

In zijn boek De betovering van het geloof brengt hij een wetenschappelijke verklaring voor religie, gebaseerd op evolutiepsychologie en recente ideeën over culturele evolutie, waaronder memetica, de benadering die Dennett zelf verdedigt. Een interessant neveneffect van zijn onderzoek naar religie, is het boek Caught in the Pulpit: Leaving Belief Behind (2013), met coauteur Linda LaScola. Het boek gaat over priesters en anderen die een religieuze functie uitoefenen, maar hun geloof verloren zijn. Ze durven niet te praten over hun afvalligheid, uit schrik hun job te verliezen en omdat ze hun gelovige achterban niet willen ontgoochelen en in de steek laten. Linda LaScola praat hier en hier over Caught in The Pulpit. Dennett lag mee aan de basis van The Clergy Project, een vereniging die steun biedt aan (voormalige) religieuze leiders die niet langer meer in een god of in het bovennatuurlijke geloven. 

Daniel Dennett overleed op 19 april 2024 in een hospitaal in Portland, Maine aan een longziekte. Hij was onbetwistbaar een van de belangrijkste filosofen van onze tijd. Het lijkt me wel gepast om hier nog de aandacht te vestigen op een gesprek dat Dennett en zijn vriend Richard Dawkins over de betekenis van de dood voerden, zie hier.