Dat is natuurlijk gemakkelijker gezegd dan gedaan, maar het draait vanzelfsprekend om de redenering, zonder afbreuk te doen aan de feitelijkheid. Niet verwonderlijk interpreteren we onszelf dan ook als handelende actoren met vrije wil – ik gebruik hier voor een goede reden niet de term 'vrije actoren'. Dat wordt verder in de tekst duidelijk. We ervaren allen een 'ik' binnenin, waarin agency en wilsvrijheid huizen, zonder enig bewustzijn van of connectie met al die neuronen en andere bepalende stoffen onderhuids, incluis hun geschiedenis; zo schreeuwen toch onze intuïties.

Laten we aannemen dat er alsnog ruimte zou overblijven. Waarmee zou die dan ingevuld kunnen worden als basis of mogelijkheid voor die vrije wil? Opborrelende kwantummechanische onzekerheid? Chaos? Een combinatie van beide: kwantumfluctuaties meeliftend met chaotische processen? Met andere woorden: willekeurig toeval en/of deterministische onvoorspelbaarheid als dragers van vrije wil? Eerlijk gezegd, ik pas voor een wereld gedomineerd door willekeur en irrationaliteit, waarin, zoals Sapolsky schrijft, Moeder Theresa in Stockholm mogelijk een mes bovenhaalde en iemands portefeuille pikte.
De constructies in functie van het tegendeel, zelfs van gereputeerde wetenschappers en filosofen als Nobellaureaten Sir John Eccles en Sir Roger Penrose, Peter Tse en zelfs Daniel Dennett maken weinig indruk. Dennett schrijft: '(…) the whole point of quantum indeterminacy is that such quantum events are not influenced by anything – so you somehow need to co-opt it or join forces with it, putting it to use in some intimate way (…)'. Het brein is evenwel zo vochtig en vol ruis dat elk kwantumeffect volledig decohereert en zo goed als verdwijnt op zijn extreem lange weg van de kwantumwereld naar de wereld van het actieve neuron. Hoogstens zijn er spontane 'hickups' (Katz), maar die zijn veel te zwak en te random. Nergens is er sprake van een 'no antecedent cause'. Gelukkig maar, want vrije wil is onverenigbaar met indeterminisme (het kan altijd erger dan een rovende Moeder Theresa). Zelfs wanneer een der bovengenoemde denkers een mechanisme tevoorschijn tovert waarbij willekeur wordt gefilterd uit kwantumonbepaaldheid betekent dat nog geen manifestatie van vrije wil. Stel dat een kind in diep water sukkelt en uw willekeurig gegenereerde intenties van de volgende vorm zijn: 'dans een tango', 'kwaak als een eend' etc. (voorbeelden van Sapolsky). Wat dan? Met andere woorden, die filter moet een reflectie zijn van uw waarden, ethiek en karakter. Maar waar komt die filter vandaan? Sapolsky schrijft: 'Show me a neuron that initiates a complete, coherent behavior for no reason whatsoever, and we can talk seriously about free will'. Of zoals Sam Harris zegt: elke actie en gedachte zou dan gekarakteriseerd worden door het statement: 'I don't know what came over me'.
Sapolsky's redenering is overtuigend.  Het vergt haast een (crypto)religieuze of libertarische overtuiging – het filosofisch geëlaboreerd geloof in ongedetermineerde vrije wil – om nog enige ruimte voor die wil te vinden. En mocht ze u niet overtuigen, ze is niet de hoofdreden waarom vrije wil voor mij een illusie is. Die reden is het fysisch determinisme. Determinisme geeft ons geen vrije wil (incompatibilisme), maar wel vrijheid: het mooiste 'geschenk' van een onverschillige natuur. Determinisme leidt immers tot de toename van vermijdbaarheid, zoals compatibilist filosoof Daniel Dennett zo elegant uitwerkt. Gooi een steen naar mijn hoofd en ik zal me bukken! Zelfs in cellulaire automata zoals de Engelse wiskundige John Conway's Game of Life ziet men hoe enkele deterministische regels en een gepaste begintoestand structuren voortbrengen die schijnbaar handelen als actoren en onheil ontwijken. En kijk naar ons zonnestelsel: hoe het evolueerde van een apocalyptisch zootje miljarden geleden tot de semistabiele structuur die het nu vertoont. En dat allemaal dankzij een paar fysisch-deterministische wetten. Ook dat is vrijheid.

(Wordt vervolgd)

Lees hier deel 1 en hier deel 2 van dit essay.