4 januari 2024
Vrije wil en het recht op zelfbeschikking (2)
Deel 2
In het eerste deel van deze tekst verwoordde ik in grote lijnen Robert Sapolsky's gedachtegang in zijn boek Determined. Op zich reeds ruim voldoende om aan te tonen dat er weinig ruimte is voor vrije wil. Door dieper op de belangrijkste van de in het eerste deel beschreven fasen in te gaan, van een microseconde voor een genomen beslissing tot de cultuur waarin u bent opgegroeid, toont Sapolsky aan hoe klein die ruimte daadwerkelijk is.
Neem nu dat adolescentenbrein, met zijn aanvankelijk extreem neuroplastische (pre)frontale cortex die ongeveer tien jaar nodig had om te volgroeien en zich te organiseren; een uitermate omvangrijk cognitief constructieproject van leren en ervaren, terwijl uw hersenen al die tijd continu werden overspoeld door tsunami's van oestrogeen, progesteron en testosteron.
Dit volgde op een kindertijd waarin de rest van het brein systematisch werd opgebouwd. Over die kindertijd gesproken: hoe was de band met uw ouders? Zijn of waren ze misschien van hetzelfde geslacht? Welk model van seksualiteit werd u bijgebracht? Was het ouderschap permissief, autoritair, flexibel of onverschillig? In welke socio-economische omstandigheden groeide u op? Die context was immers sterk bepalend voor de groei en ontwikkeling van de frontale cortex tijdens uw peuterjaren en had daarom mogelijk invloed op uw prestaties tijdens latere schooljaren ('don't blame the teachers'). Langdurige blootstelling aan veel stresshormonen kan schadelijk geweest zijn voor uw cognitieve functies en impulscontrole. Hoe verliep trouwens uw persoonlijke peer-socialisatie? Werd u gepest (of was u een pestertje)?
Daarvoor zat u dus in die welbepaalde baarmoeder, ondergedompeld in een circulatie van ingrediënten die allemaal later uw hersenfuncties zouden reguleren: een stroom van hormonen, immuniteitsfactoren, pathogenen, voedingsstoffen, omgevingstoxines, glucocorticoïden, androgenen enzovoort. Stoffen waarvoor u uiteraard ook weer niet zelf hebt gekozen; ze werden opgebouwd uit proteïnen in de DNA-lezende machinerie van uw cellen. Dat DNA kwam natuurlijk van uw ouders.
Laten we nogmaals verder teruggaan, decennia en zelfs eeuwen terug, dan valt er niet naast cultuur te kijken: de omgevingsfactor bij uitstek. Of zoals Sapolsky schrijft: 'Because from the moment of birth, you were submitted to a universal, which is that every culture's values include ways to make their inheritors recapitulate those values to become "the sort of people you come from"'.
Met andere woorden: uw brein weerspiegelt wie uw voorouders waren en welke historische en ecologische omstandigheden hen hebben geleid of gedwongen om deze waarden te creëren of te hanteren. Werden u binnen uw culturele omgeving bepaalde 'eigen volk eerst'-gedragspatronen aangeleerd? Dan is de kans groot dat door het overvloedige circulerende testosteron, u een hypergevoelige en gemakkelijk te provoceren amygdala ontwikkelde, met meer kans op agressief gedrag: eerst voelen, dan handelen en vervolgens (misschien) denken. Draagt u veel verantwoordelijkheid of hebt u redelijk wat macht? Hersenwetenschappers bevestigen dat u dan mogelijk minder empathisch bent; de betrokken delen van het brein zijn dan immers minder actief.
Neem nu dat adolescentenbrein, met zijn aanvankelijk extreem neuroplastische (pre)frontale cortex die ongeveer tien jaar nodig had om te volgroeien en zich te organiseren; een uitermate omvangrijk cognitief constructieproject van leren en ervaren, terwijl uw hersenen al die tijd continu werden overspoeld door tsunami's van oestrogeen, progesteron en testosteron.
Dit volgde op een kindertijd waarin de rest van het brein systematisch werd opgebouwd. Over die kindertijd gesproken: hoe was de band met uw ouders? Zijn of waren ze misschien van hetzelfde geslacht? Welk model van seksualiteit werd u bijgebracht? Was het ouderschap permissief, autoritair, flexibel of onverschillig? In welke socio-economische omstandigheden groeide u op? Die context was immers sterk bepalend voor de groei en ontwikkeling van de frontale cortex tijdens uw peuterjaren en had daarom mogelijk invloed op uw prestaties tijdens latere schooljaren ('don't blame the teachers'). Langdurige blootstelling aan veel stresshormonen kan schadelijk geweest zijn voor uw cognitieve functies en impulscontrole. Hoe verliep trouwens uw persoonlijke peer-socialisatie? Werd u gepest (of was u een pestertje)?
Daarvoor zat u dus in die welbepaalde baarmoeder, ondergedompeld in een circulatie van ingrediënten die allemaal later uw hersenfuncties zouden reguleren: een stroom van hormonen, immuniteitsfactoren, pathogenen, voedingsstoffen, omgevingstoxines, glucocorticoïden, androgenen enzovoort. Stoffen waarvoor u uiteraard ook weer niet zelf hebt gekozen; ze werden opgebouwd uit proteïnen in de DNA-lezende machinerie van uw cellen. Dat DNA kwam natuurlijk van uw ouders.
Laten we nogmaals verder teruggaan, decennia en zelfs eeuwen terug, dan valt er niet naast cultuur te kijken: de omgevingsfactor bij uitstek. Of zoals Sapolsky schrijft: 'Because from the moment of birth, you were submitted to a universal, which is that every culture's values include ways to make their inheritors recapitulate those values to become "the sort of people you come from"'.
Met andere woorden: uw brein weerspiegelt wie uw voorouders waren en welke historische en ecologische omstandigheden hen hebben geleid of gedwongen om deze waarden te creëren of te hanteren. Werden u binnen uw culturele omgeving bepaalde 'eigen volk eerst'-gedragspatronen aangeleerd? Dan is de kans groot dat door het overvloedige circulerende testosteron, u een hypergevoelige en gemakkelijk te provoceren amygdala ontwikkelde, met meer kans op agressief gedrag: eerst voelen, dan handelen en vervolgens (misschien) denken. Draagt u veel verantwoordelijkheid of hebt u redelijk wat macht? Hersenwetenschappers bevestigen dat u dan mogelijk minder empathisch bent; de betrokken delen van het brein zijn dan immers minder actief.
Opnieuw: op zich bewijst dit alles niet dat vrije wil niet bestaat. Maar hoeveel ruimte voor vrije keuze blijft er nu nog over als we zo eeuwen, millennia, miljoenen en zelfs miljarden jaren teruggaan in de tijd? Welke controle heeft u dan nog over die te nemen beslissing? Zeker gezien een groot aantal hedendaagse experimenten aantoont hoe beïnvloedbaar en manipuleerbaar ons gedrag is, terwijl ander onderzoek dan weer toont hoe verschillende 'flavors' van genen – dezelfde genen met een andere werking – kunnen worden geactiveerd.
Misschien is het u nog niet opgevallen, maar ik heb nog niet gesproken over de tijd kort en vlak vóór die beslissing: de dagen, uren, seconden, zelfs milliseconden ervoor. Zijn die dan niet belangrijk? Misschien zijn ze wel het belangrijkste? Maar beginnend met de spraakmakende experimenten van neurowetenschapper Benjamin Libet in de jaren '70, gevolgd door een hele reeks verfijnde opvolgstudies, lijkt het er steeds meer op dat we onze beslissingen zelfs niet bewust nemen. Wanneer we ons bewust worden van een beslissing is die al onbewust genomen, zo blijkt. Bij Libet ging het nog om milliseconden, maar met fMRI-metingen en vooral daarna met neurostimulatie-experimenten kan men al met 80% zekerheid bepalen, tot meerdere seconden van tevoren, dat de beslissing er zit aan te komen.
Er waren en zijn natuurlijk tegenwerpingen: de beslissingen waarvan sprake, zijn nogal simplistisch van aard en lijken eerder op uitingen van een drang dan op beslissingen of keuzes, zoals al dan niet op een knop drukken op een bepaald ogenblik. En met betrekking tot vrije wil is er conceptueel een verschil tussen een (on)bewuste keuze en het al dan niet bewust-zijn van de intentie van die keuze. Misschien wordt het bewustzijn wel volledig omzeild, zonder dat dit noodzakelijk hoeft te betekenen dat er geen vrije wil is? Of fungeert het bewustzijn, achteraan de lopende band, als een soort bemiddelaar of opzichter die de aanstaande beslissing alsnog kan verwerpen, zoals Libet zelf suggereert (zodat er een basis blijft voor vrije wil en vooral morele verantwoordelijkheid)? Maar als men accepteert dat zo'n bemiddelende rol bestaat, als een extra mogelijkheid van de hersenen die een intentie kan blokkeren voordat ze een beslissing wordt, is dat bewustzijn dan zelf ook niet bepaald door allerlei neurobiologische eigenschappen en gebeurtenissen? Volgens Sapolsky vergeet men echter de belangrijkste vraag: waar komen die intenties vandaan? Er bestaan geen 'free will'-, noch 'free-won't'-neuronen.
Met andere woorden: vrije wil kan met enige moeite Libets aanval overleven, maar uiteindelijk is dat irrelevant. Wat de uiteindelijke beslissing betreft, is het eerder zinvol te onderzoeken wat elk der meer dan 75 hormonen en tientallen neurotransmitters wriemelend onder het bewuste oppervlak, elk met hun lange geschiedenis, zoal uitvoeren. Ze woelen en wroeten allemaal onbewust in uw brein vlak voor dat ogenblik en beslissen uiteindelijk welke beslissing u neemt. De beslissing lijkt direct, maar dat is ze niet.
En hoe rijmt men dit alles met zelfbeschikking en (seculier) humanisme? Want beide zijn een feit en werken prima.
Er waren en zijn natuurlijk tegenwerpingen: de beslissingen waarvan sprake, zijn nogal simplistisch van aard en lijken eerder op uitingen van een drang dan op beslissingen of keuzes, zoals al dan niet op een knop drukken op een bepaald ogenblik. En met betrekking tot vrije wil is er conceptueel een verschil tussen een (on)bewuste keuze en het al dan niet bewust-zijn van de intentie van die keuze. Misschien wordt het bewustzijn wel volledig omzeild, zonder dat dit noodzakelijk hoeft te betekenen dat er geen vrije wil is? Of fungeert het bewustzijn, achteraan de lopende band, als een soort bemiddelaar of opzichter die de aanstaande beslissing alsnog kan verwerpen, zoals Libet zelf suggereert (zodat er een basis blijft voor vrije wil en vooral morele verantwoordelijkheid)? Maar als men accepteert dat zo'n bemiddelende rol bestaat, als een extra mogelijkheid van de hersenen die een intentie kan blokkeren voordat ze een beslissing wordt, is dat bewustzijn dan zelf ook niet bepaald door allerlei neurobiologische eigenschappen en gebeurtenissen? Volgens Sapolsky vergeet men echter de belangrijkste vraag: waar komen die intenties vandaan? Er bestaan geen 'free will'-, noch 'free-won't'-neuronen.
Met andere woorden: vrije wil kan met enige moeite Libets aanval overleven, maar uiteindelijk is dat irrelevant. Wat de uiteindelijke beslissing betreft, is het eerder zinvol te onderzoeken wat elk der meer dan 75 hormonen en tientallen neurotransmitters wriemelend onder het bewuste oppervlak, elk met hun lange geschiedenis, zoal uitvoeren. Ze woelen en wroeten allemaal onbewust in uw brein vlak voor dat ogenblik en beslissen uiteindelijk welke beslissing u neemt. De beslissing lijkt direct, maar dat is ze niet.
En hoe rijmt men dit alles met zelfbeschikking en (seculier) humanisme? Want beide zijn een feit en werken prima.
(Wordt vervolgd)
Lees hier deel 1 van dit essay.
Meer van Patrick De Reyck