24 oktober 2023
Wraak
Niemand kan ontkennen dat we vandaag leven in een wereld waar geweld, haat en allerlei andere vormen van agressie almaar brutaler om zich heen grijpen. Van landen en volkeren die elkaar bedreigen of met elkaar in oorlog zijn, tot criminaliteit in onze samenleving, seksueel misbruik en uitbuiting, geweld en wreedheid in kerk en gezin: niemand is immuun voor de kwetsuren en de angsten die zulke situaties veroorzaken. Vraagt al dit manifeste of vaak weggemoffelde kwaad niet om een harde aanpak en strenge maatregelen, om vergelding en vereffening?
Kunnen we het kwaad overleven door ons alleen maar kwaad te maken over het kwaad? Er is zeker rechtvaardigheid en vereffening nodig, maar is er niet evenzeer mededogen en vergeving nodig? En heeft het feit dat mensen vergeving en verzoening steeds opnieuw aan elkaar koppelen, niet in de eerste plaats met religie te maken?
In de bijbel is God immers Diegene die vergeeft én zich verzoent. God oordeelt niet alleen, maar overschrijdt dit oordeel door zijn barmhartigheid en vergeeft altijd. God is de Barmhartige, een term die teruggaat op het Hebreeuwse rechem dat baarmoeder betekent. Een baarmoeder is datgene wat er enkel is om het andere dan zichzelf te dragen tot het geboren wordt. Over die baarmoeder straks meer, als ik het heb over het menselijke dier.
Als Barmhartige vergeeft God de mens niet alleen, maar verzoent Hij zich ook met hem. In een religieuze context hangen vergeving en verzoening bijgevolg nauw samen. In het onzevader bidden de christelijken dan ook volmondig 'en vergeef ons onze schulden, zoals ook wij hebben vergeven wie schulden heeft bij ons'. Na te lezen in het evangelie volgens Mattheus.
Als Barmhartige vergeeft God de mens niet alleen, maar verzoent Hij zich ook met hem. In een religieuze context hangen vergeving en verzoening bijgevolg nauw samen. In het onzevader bidden de christelijken dan ook volmondig 'en vergeef ons onze schulden, zoals ook wij hebben vergeven wie schulden heeft bij ons'. Na te lezen in het evangelie volgens Mattheus.
Vergeving is duidelijk een overdadige morele act, die dus vooral vanuit religieus en met name christelijk perspectief is overdacht en uitgewerkt. Ze bestaat in een gratuite gave door degene aan wie onrecht gedaan is, aan degene die het onrecht heeft gedaan. In die gave wordt de daad van de onrechtpleger niet vergeten, maar wordt zij hem niet langer als schuld aangerekend.
Vergeving kan volgen op een straf, maar veronderstelt niet per se dat de dader zijn straf heeft ondergaan. Vergeving ziet af van wraak en is tegenovergesteld aan wrok slash ressentiment.
Kunnen ook wij onverzoenlijken het onvergeeflijke vergeven? Hebben ook wij het uitdrukkelijke lef om te vergeven, maar evengoed de vrijheid om het niet te doen? En zeg me: wat is straf? Hoe valt straf ooit te rechtvaardigen? En bestaat er zoiets als een specifiek humanistische visie op strafrecht?
Vergeving kan volgen op een straf, maar veronderstelt niet per se dat de dader zijn straf heeft ondergaan. Vergeving ziet af van wraak en is tegenovergesteld aan wrok slash ressentiment.
Kunnen ook wij onverzoenlijken het onvergeeflijke vergeven? Hebben ook wij het uitdrukkelijke lef om te vergeven, maar evengoed de vrijheid om het niet te doen? En zeg me: wat is straf? Hoe valt straf ooit te rechtvaardigen? En bestaat er zoiets als een specifiek humanistische visie op strafrecht?
Een van de oudste theorieën is dat het strafrecht er is om het onrecht te vergelden. Sommigen zeggen dat dit eigenlijk op niets anders neerkomt dan wraak, maar de aanhangers van de vergeldingstheorie zijn van mening dat er belangrijke verschillen zijn. Wat wraak van vergelding onderscheidt is dat de wraak meer in de emotionele sfeer ligt.
In De wetten, zijn laatste en langste dialoog, beschrijft Plato een denkbeeldige stad en de wetten en instellingen die nodig zijn om een rechtvaardige samenleving te vestigen en te onderhouden. Zo schrijft hij dat niet gestraft moet worden 'ter oorzake van het gestichte kwaad', maar om iets voor de toekomst te bereiken. En wat is dan dat toekomstig doel? Het is dat de gestrafte zelf niet meer tot strafbare daden zal komen, maar ook dat anderen dan de gestrafte worden afgeschrikt van het plegen van strafbare feiten.
De Oresteia van Aischylus is een Griekse tragedie uit plusminus de vijfde eeuw voor Christus en heeft wraak als thema. Orestes doodt zijn moeder omdat deze zijn vader heeft vermoord. Orestes moet kiezen tussen twee kwaden, kiest uiteindelijk en omarmt die keuze ook. Aan het einde van het stuk wordt hij berecht. In Offerplengsters, dat het tweede deel vormt van de Oresteia-trilogie, zingt het koor: 'Recht schreeuwt om wat verschuldigd is / Laat een kwade tong beantwoord worden door een kwade tong / Laat op doodslag doodslag volgen'. De dader betaalt, leert ons een aloude spreuk.
Van verzoening of vergeving is hier geen sprake. Integendeel: de blinde woede van de wraakgodinnen om wat hun is aangedaan, wordt geïncorporeerd in een nieuwe orde en vervult daarin een belangrijke ontzagwekkende functie. Mogelijk is deze Oresteia een appél aan het humanisme om meer erkenning te geven aan gevaarlijke driften zoals woede, wraak- en schuldgevoelens.
Van verzoening of vergeving is hier geen sprake. Integendeel: de blinde woede van de wraakgodinnen om wat hun is aangedaan, wordt geïncorporeerd in een nieuwe orde en vervult daarin een belangrijke ontzagwekkende functie. Mogelijk is deze Oresteia een appél aan het humanisme om meer erkenning te geven aan gevaarlijke driften zoals woede, wraak- en schuldgevoelens.
Is wraak een oeroude menselijke reactie? Is wraak een ongepaste emotie? Is wraak gerechtvaardigd in bepaalde omstandigheden? Wat met collectieve wraakgevoelens? Wat met begrippen als 'dader' en 'slachtoffer'?
In het wereldbeeld van de Nederlandse kwelgeest en schrijver Willem Frederik Hermans is de mens een wezen dat ten prooi is aan ontreddering, nauwelijks in staat contact te maken met zijn medemensen. In Au pair, de laatste roman die bij zijn leven verscheen, over de boomlange uit Vlissingen afkomstige au pair Paulina, die zich het leven in Parijs anders heeft voorgesteld dan het zich uiteindelijk voltrekt, schrijft hij:
'(…) De natuur brengt de mens ertoe zijn evenmens te doden, hem op te eten, gevangen te houden, te folteren; want zodra we ons begeven buiten de orde van noodzakelijkheden en behoeften, zien we dat de natuur alleen tot misdaad aanzet. De wijsbegeerte (de goede wijsbegeerte uiteraard) en de godsdienst bevelen ons arme en invalide verwanten te voeden. De natuur (die niets anders is dan de stem van ons eigenbelang) beveelt ons ze dood te slaan. Neem eens alles wat natuurlijk is kritisch in ogenschouw, alle daden en wensen van de zuiver natuurlijke mens, en u zult alleen maar afschuwelijke dingen vinden. Alles wat mooi en edel is, komt voor uit rede en berekening. Het menselijke dier heeft de smaak van de misdaad leren kennen in de buik van zijn moeder. Misdaad is van oorsprong natuurlijk. De deugd is daarentegen kunstmatig, zij staat boven de natuur omdat in alle tijden en bij alle volkeren er goden en profeten nodig zijn geweest om de deugd aan de verdierlijkte mens te leren. De mens alleen zou onmachtig zijn geweest haar te ontdekken. Het kwaad wordt langs natuurlijke weg bedreven zonder inspanning, noodlottigerwijs: het goede is altijd het resultaat van een kunst.'
Zo hoor je eens een andere baarmoederlijke klok luiden.
Enfin. Onlangs zag ik op tv Mystic River terug, een sterke, maar sombere misdaadfilm uit 2003 in een regie van Clint Eastwood en gebaseerd op de gelijknamige roman van Dennis Lehane.
Als jongetjes liepen Dave, Jimmy en Sean een vreselijk trauma op toen een van hen ontvoerd en seksueel misbruikt werd. Jaren later, ze zijn inmiddels volwassen en getrouwd, wordt de negentienjarige dochter van een van hen vermoord. Dave is een van de verdachten, op de avond van het misdrijf kwam hij namelijk in verwarde staat en met bebloede handen thuis. Al snel worden oude wonden opnieuw opengereten.
Naast die karakterstudies levert Mystic River ook bijzonder scherpe reflecties op geweld, de last van het verleden, (on)schuld en boete, gekneusde mannelijkheid en vigilante wraakzucht. De protagonisten boeien dus niet alleen door wat ze in het heden doen, maar ook door de donkere geheimen en de demonen die ze vanuit het verleden meezeulen en waarmee ze elk op hun manier blijven worstelen.
Naast die karakterstudies levert Mystic River ook bijzonder scherpe reflecties op geweld, de last van het verleden, (on)schuld en boete, gekneusde mannelijkheid en vigilante wraakzucht. De protagonisten boeien dus niet alleen door wat ze in het heden doen, maar ook door de donkere geheimen en de demonen die ze vanuit het verleden meezeulen en waarmee ze elk op hun manier blijven worstelen.
Ach, het gouden aureooltje dat ons eigen doen en laten omgeeft en dat ons eigen geploeter, ons eigen gespartel boven dat van onze omgeving lijkt op te tillen, is niet zelden te danken aan slinkse trucjes en maskerades. Daarenboven halen wij al te vaak de gebreken van anderen aan om ons eigen gebrek aan talent om 'echt naar waarheid te leven' weg te moffelen.
En, als iedereen gemaskerd is glippen ook wij immers maar al te graag bijwijlen even achter de coulissen om zelf een masker op te zetten. Vervellen wij graag (als dat ons nu eenmaal beter uitkomt) met een krachtige vingerknip van pronkerige pauwen in zwijgzame, want bange konijnen. Een metamorfose waarmee het soms moeilijk leven valt …
En, als iedereen gemaskerd is glippen ook wij immers maar al te graag bijwijlen even achter de coulissen om zelf een masker op te zetten. Vervellen wij graag (als dat ons nu eenmaal beter uitkomt) met een krachtige vingerknip van pronkerige pauwen in zwijgzame, want bange konijnen. Een metamorfose waarmee het soms moeilijk leven valt …
Hopelijk zijn jullie vanaf nu met z'n allen klaar voor een zoveelste zoektocht naar verzoening, naar herstel en vergeving, als voorwaarden voor een vreedzaam en rechtvaardig samenleven. Of wentelen we ons toch weer liever in de eeuwige slachtofferrol met wraak als hoeksteen voor een onbeduidend leven? We zien wel. Sluit nu maar eerst even jullie ogen en droom alvast even weg bij een stroomstoot Mozart. En luister hoe de weergaloze aria van de wraakzuchtige Koningin van de Nacht de dag vult.
Tot slot nog dit: Ik sta geregistreerd. Geboorte, plaats, tijd. Ik sta voor zowat één kilo papier: geboorteakte, militie, verhuizen van daar naar hier, politieke sympathieën, vakbondsaangehorigheid. Daarom ben ik op zoek naar een plek op de grens van drie naties. Daar wil ik dan sterven. Want ik wil met mijn dood op z'n minst het plezier bederven van een stuk of twintig administraties (het gedicht Wraak van Herman De Coninck uit de bundel Met een klank van hobo uit 1980) …
Meer van Benny Madalijns