18 september 2023
De ideologische wending die in de sterren geschreven stond
Zo gaat dat dus, een ideologische omslag, bijna argeloos, en door de feiten gedwongen. Ik was nog jong toen het neoliberalisme met nogal wat overtuiging en de kenmerkende eenzijdigheid van een opkomende ideologie over de wereld kwam. Nu lees en hoor ik de leiders van het vrije Westen – Biden, Sullivan, Yellen – zeggen dat ze een globalisering, een wereldeconomie zeg maar, willen die ook werkt voor de middenklasse. Daartoe zijn er meer sociale, ecologische en fiscale regels nodig. En industriebeleid. En overheidsinvesteringen. Alles wat als onwenselijk werd afgezworen toen het neoliberalisme over de wereld kwam. De Amerikaanse president en zijn omgeving bedachten er al een naam voor: Bidenomics.
Dit gaat dus over een ideologische wending inzake politieke economie – de vraag hoe rijkdom wordt geproduceerd, hoe ze moet worden verdeeld en welke rol de overheid daarin speelt. Voor politici heel belangrijk alaam dus.
Hoe hoog die vlieger precies zal gaan vliegen, moeten we nog afwachten – bijvoorbeeld tot de volgende verkiezingen in de VS – maar in feite had je die officiële consecratie niet nodig. De omslag is al een hele tijd gaande, en je kon hem van ver zien aankomen: dat beschrijf ik mijn boek De melkboer en de geschiedenis.
_Doden van wanhoop
De eerste signalen op de sociale flank kwamen er al in de beginjaren van de 21ste eeuw. Bleek dat niet iedereen beter werd van de neoliberale globalisering, de wereldeconomie zonder veel regels. De binnenlandse ongelijkheid nam toe in tal van landen (ook al nam de internationale ongelijkheid, gelukkig maar, af). Niet dat landen weerloos waren: in Europa zorgde het beleid ervoor dat de verschillen wat minder opliepen, in de VS niet. Daar werden hele gebieden gedesindustrialiseerd met alle ontwrichting die daarmee samenhing – Angus Deaton en Anne Case beschrijven de menselijke gevolgen in Deaths of Despair. Opiniepeilingen gaven toen al aan dat nogal wat mensen in westerse samenlevingen liever meer protectionisme wilden, ook als dat wat groei kostte. Op rechts speelde vooral de zorg om migratie.
Tijdens de financiële crisis bleek de overheid die nooit veel voor de verliezers van de globalisering had gedaan, meteen bereid om 800 miljard dollar op tafel te leggen, om banken te redden die jarenlang gepleit hadden tegen overheidstussenkomst. Tegelijk werd de kleine man aan zijn lot overgelaten. In de VS was de tegenstelling het rauwst maar elders in de westerse wereld zag je gelijkaardige patronen. Het legde de basis voor Trump die vond dat China de VS verkracht had en jobs gestolen had. Het leverde hem de overwinning op. Onder Trump zagen we invoerheffingen op Chinese goederen, de blokkage van de Wereldhandelsorganisatie … Biden, geleerd door Clintons verkiezingsnederlaag, zet dat beleid verder, en gaat voluit voor de creatie van goedbetaalde industriebanen in de VS. Met massale overheidsinvesteringen in strategische sectoren en in infrastructuur.
_Klimaat dwingt
En dan was er de ecologische flank van de neoliberale globalisering. In een wereld zonder milieunormen de industrie goeddeels laten verhuizen naar een China dat zijn energievoorziening bijna geheel op kolen steunt, kon niet anders dan de klimaatverandering aanvuren. De Chinese CO2-uitstoot nam toe van 3,4 miljard ton in 2001, toen het land lid werd van de WTO, naar 9,4 miljard ton tien jaar later. De jaarlijkse wereldwijde emissies stegen in dezelfde periode van 25 naar 33 miljard. Het koolstofgehalte in de lucht spurtte van 370 naar 400 deeltjes per miljoen tussen 2000 en 2015, de voetafdruk van de Chinese opgang.
Maar het gaat niet enkel om China. Gaandeweg werd duidelijk dat klimaatverandering het grootste marktfalen is in de menselijke geschiedenis en dat kan je niet oplossen met 'meer markt'. Daar moet je geen ziener voor zijn. Alleen de samenleving en haar voornaamste instrument, de staat, kunnen de economie in de juiste richting sturen met allerlei maatregelen. Jaar na jaar zien we dat dit nu gebeurt. De Europese Green Deal en 'fit for 55' waren de eerste projecten die de economie richting minder uitstoot sturen. Het IMF roept overheden nu op om een tot twee procent van het nationaal inkomen te investeren in de klimaatstrijd.
_China toont de weg
De Chinese opgang op zich is een derde reden waarom de ideologische omslag plaatsgrijpt. China was niet zo succesvol het omdat zich blindelings overgaf aan de markt. Nee, het deed dat heel gestuurd. Investeerders moesten joint ventures met lokale bedrijven aangaan waardoor systematisch kennis werd overgedragen en China razendsnel een technologische koploper werd. Planning zorgde voor de gerichte ontwikkeling van strategisch geachte sectoren. Nergens is dat zo duidelijk als in de 'cleantech'. Of het nu gaat om zonnepanelen, windmolens, batterijen of elektrische voertuigen, overal beheerst China de productieketen van de grondstoffen tot het eindproduct. In 2018 vertelde de Belgische ingenieur Pierre Verlinden in MO* dat het niet wenselijk is dat China een strategisch product als zonnepanelen monopoliseert. In datzelfde jaar riep de Duitse industrie EU-leiders op om, net als China, 'maanmissies' te ontwikkelen – d.w.z.: langetermijndoelen voorop te stellen waar de samenleving en bedrijfsleven zich kunnen op instellen. We zien dit nu gebeuren: tal van staten investeren publieke middelen in fabrieken van batterijen, halfgeleiders, zonnepanelen … De oorlog in Oekraïne zorgt er nog meer voor dat wereldeconomie door een veiligheidsbril wordt bekeken: landen willen voor strategische en voor defensiegerelateerde producten niet meer van elkaar afhankelijk zijn en willen een 'eigen' productieketen opzetten.
Soms krijg ik de indruk dat deze fundamentele wending niet doordringt tot de Belgische politiek. Zo'n Jean-Marie De Decker lijkt nog in het vorige tijdperk te vertoeven waarin de staat de bron van alle kwaad is. Natuurlijk weten we intussen dat overheden vaak niet efficiënt handelen maar de loden krachten die tot verandering nopen, overstijgen het gekakel van de burgemeester van Middelkerke: samenleving en staat moeten de economie mee aansturen om sociale, ecologische en veiligheidsredenen.
(Deze tekst verscheen eerder in de krant De Standaard, 4 september 2023. Overgenomen met toestemming van de auteur.)
Meer van John Vandaele