16 september 2024
De ontdekking van de geest – Een geschiedenis van de psychiatrie
Psychiater Griet De Cuypere en Borgerhoff & Lamberigts-redacteur Nils De Malsche schreven samen het boek ‘De ontdekking van de geest. Een geschiedenis van de psychiatrie’. Op de achterflap staat onder andere het volgende: “Dit werk is geschreven voor iedereen die zich interesseert in geschiedenis of mentaal welbevinden. Het biedt antwoorden over het verleden en stelt kritische vragen over onze eigen tijd.”
Als historicus en kritisch vragensteller heb ik De ontdekking van de geest met veel interesse en plezier gelezen. En ik heb er zeker ook het nodige van geleerd. In de inleiding lezen we: “Vanzelfsprekend heb ik keuzes moeten maken. Dat is onvermijdelijk wanneer je duizenden jaren wil bundelen in slechts enkele honderden pagina’s.” Datzelfde geldt voor mij als bespreker. Ook ik heb keuzes moeten maken. De driehonderd pagina’s (naar schatting 75.000 woorden) heb ik in circa 1650 woorden besproken en daarmee ga ik ongetwijfeld voorbij aan tal van zaken die de auteurs belangrijker vinden dan waar ik hieronder aandacht aan besteed.
Mentale gezondheid
Het idee om De ontdekking van de geest te schrijven kwam van uitgever Sam De Graeve van Borgerhoff & Lamberigts. Omdat het thema mentale gezondheid in de belangstelling staat, leek het een goed moment om een toegankelijke geschiedenis over de psychiatrie te schrijven. Sam De Graeve en Nils De Malsche maakten een eetafspraak met Griet de Cuypere en legden het plan aan haar voor. Zij reageerde positief.
Het idee om De ontdekking van de geest te schrijven kwam van uitgever Sam De Graeve van Borgerhoff & Lamberigts. Omdat het thema mentale gezondheid in de belangstelling staat, leek het een goed moment om een toegankelijke geschiedenis over de psychiatrie te schrijven. Sam De Graeve en Nils De Malsche maakten een eetafspraak met Griet de Cuypere en legden het plan aan haar voor. Zij reageerde positief.
Nils De Malsche: “Kort nadien ging ik bij haar thuis op bezoek waar we urenlang praatten over de geschiedenis van de psychiatrie. Zowel Griet als ik bereidden ons voor op die gesprekken. We wisten vooraf waarover we het zouden hebben. We hoorden elkaar bijna wekelijks en op basis van die gesprekken, schreef ik de eerste versies van de hoofdstukken die vervolgens nog een paar keer heen en weer gingen tussen Griet en mezelf, totdat we een versie in handen hadden die we aan meelezers konden voorleggen.”
Op 27 augustus 2024 werd het boek in Gent in Museum Dr. Guislain gepresenteerd.
Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt Instituut, ontving het eerste exemplaar uit handen van Griet De Cuypere en Nils De Malsche (foto’s: Sigrid Bousset)
Sociale besmetting
Ik heb Griet De Cuypere twee keer ontmoet en ik moet bekennen, ik vind haar sympathiek; dat kan mijn bespreking natuurlijk ongewild beïnvloeden.
De laatste keer dat ik Griet zag was op maandag 19 augustus 2024 in Gent waar ik met mijn vrouw een paar dagen op vakantie was. We dronken met z’n drieën wat op een terrasje. Griet vertelde dat De ontdekking van de geest de week daarop zou verschijnen en ik bood Griet aan het boek te bespreken.
Ik heb Griet De Cuypere twee keer ontmoet en ik moet bekennen, ik vind haar sympathiek; dat kan mijn bespreking natuurlijk ongewild beïnvloeden.
De laatste keer dat ik Griet zag was op maandag 19 augustus 2024 in Gent waar ik met mijn vrouw een paar dagen op vakantie was. We dronken met z’n drieën wat op een terrasje. Griet vertelde dat De ontdekking van de geest de week daarop zou verschijnen en ik bood Griet aan het boek te bespreken.
De eerste keer dat ik Griet ontmoette was op zaterdag 20 januari 2024 tijdens de presentatie van een boek dat ik had samengesteld, Het gender-experiment. Hoe maakbaar is onze identiteit als M/V/X?. Griet en ik bleken het op die zaterdag over sommige zaken volkomen met elkaar oneens te zijn, maar belangrijker, over andere zaken waren we het hartgrondig met elkaar eens. Ik kon mij bijvoorbeeld geheel vinden in wat zij die dag tijdens de paneldiscussie zei:“Adolescenten hebben het heel moeilijk in deze wereld. Anorexia is ook enorm gestegen. Sowieso zijn kinderpsychiatrische labels gestegen. Sociale besmetting speelt daarin een rol, en internet.” Praten over de rol die sociale besmetting speelt wordt niet door iedereen op prijs gesteld.
Griet had voor de paneldiscussie prof. dr. Karlien Dhondt meegenomen. Dhondt vertelde de aanwezigen: “Zodra je labels gebruikt, herkennen mensen zich daarin. Ik ben zelf voor procesdiagnostiek, maar dat is tegenwoordig niet sexy. Het zoeken tolereren is niet voor iedereen eenvoudig. We zien dat ook bij ouders. We leven niet in een maatschappij waarin dat toegelaten is. De maatschappelijke cultuur voedt dit. Elke persoon is een kind van zijn tijd. Ook in de opvoeding op scholen moet men hier alert op zijn. Er moet tijd zijn om een en ander uit te zoeken.”
Hoe ik met Griet De Cuypere in contact kwam
In de zomer van 2023 kreeg ik een mailtje van Magda Heeffer, medewerkster van het Humanistisch Verbond, die mij hielp bij de samenstelling van Het gender-experiment. Op 3 juni 2023 schreef zij mij: “Over dit onderwerp heb ik op zaterdagochtend 3 juni nog een heel interessante lezing gehoord van dr. Griet De Cuypere in het liberaal archief in Gent met de titel Gender ter discussie. Zij werkte 35 jaar in het UZ Gent. Centrum voor Seksuologie en Genderproblematiek.”
In de zomer van 2023 kreeg ik een mailtje van Magda Heeffer, medewerkster van het Humanistisch Verbond, die mij hielp bij de samenstelling van Het gender-experiment. Op 3 juni 2023 schreef zij mij: “Over dit onderwerp heb ik op zaterdagochtend 3 juni nog een heel interessante lezing gehoord van dr. Griet De Cuypere in het liberaal archief in Gent met de titel Gender ter discussie. Zij werkte 35 jaar in het UZ Gent. Centrum voor Seksuologie en Genderproblematiek.”
Ik zocht contact met Griet De Cuypere en mocht haar tekst opnemen in Het gender-experiment. De titel van haar bijdrage: Zijn er nog (gender)zekerheden? Tegen het eind van haar tekst schrijft zij: “Momenteel echter is er een spijtige evolutie merkbaar in het genderlandschap, namelijk de polarisatie van de standpunten rond behandeling, zowel bij hulpverleners, als in de maatschappij.” Over die polarisatie schreef ik eerder op deze website Een omstreden conferentie in de Vrije Universiteit van Amsterdam. Het is belangrijk om met elkaar in gesprek te blijven, vooral als je het met elkaar oneens bent, maar dat standpunt is niet overal even populair.
De mens begrijpen
In de inleiding van De ontdekking van de geest schrijft Griet De Cuypere over de cruciale rol die haar vader speelde bij haar besluit om psychiater te worden. “Mijn vader liet er geen twijfel over bestaan: ook ik zou geneeskunde gaan studeren. Ik had geen afkeer van de medische wereld, verre van, ik hield van de missie, maar de rebellie was ook in mij geslopen tijdens mijn tienerjaren. Als ik dan toch geneeskunde zou studeren, dan zou ik mij specialiseren in exact die discipline waar hij geen vat op kreeg. Als algemeen internist werkte mijn vader vooral met wat waarneembaar was. Hij was een goede arts, maar had weinig voeling met de psyche van de mens, en weinig empathie voor patiënten die zelfdodingspogingen ondernamen, waarvoor hij nu en dan werd opgeroepen door de spoedafdeling. Ik geloof dat hij zulk gedrag niet goed kon verklaren, wat hem frustreerde.
Na vijftig jaar werken binnen de psychische hulpverlening ben ik er wel in geslaagd om de mens beter in te schatten, snap ik beter wat wel en niet helpt, wat trouwens niet in wetmatigheden valt te gieten. Wat voor de ene helpt, kan negatief uitdraaien voor de ander. Wat me in ieder geval heeft geholpen in mijn zoektocht is tijd. In de loop van mijn carrière ben ik heel wat wijzer geworden, door mijn eigen ervaringen, maar ook door verder terug te gaan in de tijd. Door te kijken naar hoe de mens al eeuwenlang probeert de geest te doorgronden, heb ik conclusies kunnen trekken die me helpen bij de immense, haast onmogelijke opgave: de mens begrijpen.”
In de inleiding van De ontdekking van de geest schrijft Griet De Cuypere over de cruciale rol die haar vader speelde bij haar besluit om psychiater te worden. “Mijn vader liet er geen twijfel over bestaan: ook ik zou geneeskunde gaan studeren. Ik had geen afkeer van de medische wereld, verre van, ik hield van de missie, maar de rebellie was ook in mij geslopen tijdens mijn tienerjaren. Als ik dan toch geneeskunde zou studeren, dan zou ik mij specialiseren in exact die discipline waar hij geen vat op kreeg. Als algemeen internist werkte mijn vader vooral met wat waarneembaar was. Hij was een goede arts, maar had weinig voeling met de psyche van de mens, en weinig empathie voor patiënten die zelfdodingspogingen ondernamen, waarvoor hij nu en dan werd opgeroepen door de spoedafdeling. Ik geloof dat hij zulk gedrag niet goed kon verklaren, wat hem frustreerde.
Na vijftig jaar werken binnen de psychische hulpverlening ben ik er wel in geslaagd om de mens beter in te schatten, snap ik beter wat wel en niet helpt, wat trouwens niet in wetmatigheden valt te gieten. Wat voor de ene helpt, kan negatief uitdraaien voor de ander. Wat me in ieder geval heeft geholpen in mijn zoektocht is tijd. In de loop van mijn carrière ben ik heel wat wijzer geworden, door mijn eigen ervaringen, maar ook door verder terug te gaan in de tijd. Door te kijken naar hoe de mens al eeuwenlang probeert de geest te doorgronden, heb ik conclusies kunnen trekken die me helpen bij de immense, haast onmogelijke opgave: de mens begrijpen.”
De tand des tijds
De ontdekking van de geest telt negen hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk worden de prehistorie en de oudheid behandeld, in het tweede Middeleeuwen en Renaissance, in het derde de zeventiende en achttiende eeuw en in het vierde de negentiende eeuw. In de overige vijf hoofdstukken komen de twintigste eeuw en de eerste decennia van de eenentwintigste eeuw aan bod. In het boek wordt – ik citeer de achterflap – aandacht besteed ‘aan de grote doorbraken en de fatale vergissingen.’ Griet De Cuypere schrijft tegen het eind van het laatste hoofdstuk: “Ik hoop uiteraard ook dat de keuzes die mijn generatie maakt de tand des tijds beter doorstaan dan die van Moniz.”
De ontdekking van de geest telt negen hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk worden de prehistorie en de oudheid behandeld, in het tweede Middeleeuwen en Renaissance, in het derde de zeventiende en achttiende eeuw en in het vierde de negentiende eeuw. In de overige vijf hoofdstukken komen de twintigste eeuw en de eerste decennia van de eenentwintigste eeuw aan bod. In het boek wordt – ik citeer de achterflap – aandacht besteed ‘aan de grote doorbraken en de fatale vergissingen.’ Griet De Cuypere schrijft tegen het eind van het laatste hoofdstuk: “Ik hoop uiteraard ook dat de keuzes die mijn generatie maakt de tand des tijds beter doorstaan dan die van Moniz.”
Antonio Egas Moniz (1874-1955) was een Portugese neuroloog die in 1949 de Nobelprijs ontving voor ‘zijn ontdekking van de therapeutische waarde van leukotomie bij bepaalde psychosen.’ Een bekendere benaming voor leukotomie is lobotomie.
Ik citeer uit het boek, p.191-192: “Het hoofd van de patiënt werd vastgebonden om beweging te minimaliseren. Vervolgens maakte de arts twee boorgaatjes in het voorhoofd van de patiënt, op de exacte locatie van waaruit de prefrontale cortex bereikt kon worden. Via die twee gaatjes beschadigde hij de neuronale verbindingen tussen de prefrontale cortex en de dieper gelegen thalamus, om de patiënt voorgoed te verlossen van agressief, psychotisch en/of dwangmatig gedrag. Dat is het verloop van wat we de prefrontale lobotomie (of leukotomie) noemen, een ingreep die vanaf 1936 vrij courant werd toegepast en waarvoor Moniz in 1949 zelfs de Nobelprijs ontving.
Het is haast ondenkbaar dat iemand voor zo’n brute ingreep zoveel lof kon oogsten. Wellicht had dat te maken met de publicaties die verschenen over de techniek. In die publicaties werden goede resultaten gerapporteerd, in de zin dat de voordien psychotische patiënten inderdaad zeer rustig werden. Al was het toen reeds duidelijk dat een aanzienlijk deel van de lobotomiepatiënten simpelweg veranderde in ‘zombies’.”
Het is haast ondenkbaar dat iemand voor zo’n brute ingreep zoveel lof kon oogsten. Wellicht had dat te maken met de publicaties die verschenen over de techniek. In die publicaties werden goede resultaten gerapporteerd, in de zin dat de voordien psychotische patiënten inderdaad zeer rustig werden. Al was het toen reeds duidelijk dat een aanzienlijk deel van de lobotomiepatiënten simpelweg veranderde in ‘zombies’.”
Bij het verkeerde eind
Ik moest tijdens het lezen van het boek regelmatig denken aan de explosieve toename sinds 2010 van met name het aantal meisjes met genderdysforie dat in transitie een oplossing ziet voor hun problemen. Er zijn door de hele geschiedenis heen altijd kleine aantallen mensen geweest die van jongs af aan een hekel hadden aan hun lichaam en liever het lichaam en het leven van het andere geslacht zouden hebben. Sinds het laatste kwart van de twintigste eeuw heeft de zorg die aan deze mensen geboden kan worden een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Maar de grote vraag is natuurlijk of het explosief gestegen aantal jongeren, dat pas in hun puberteit of adolescentie vergelijkbare problemen krijgt, baat heeft bij dezelfde behandeling. Daar wordt de laatste tijd internationaal heftig over gediscussieerd.
Ik moest tijdens het lezen van het boek regelmatig denken aan de explosieve toename sinds 2010 van met name het aantal meisjes met genderdysforie dat in transitie een oplossing ziet voor hun problemen. Er zijn door de hele geschiedenis heen altijd kleine aantallen mensen geweest die van jongs af aan een hekel hadden aan hun lichaam en liever het lichaam en het leven van het andere geslacht zouden hebben. Sinds het laatste kwart van de twintigste eeuw heeft de zorg die aan deze mensen geboden kan worden een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Maar de grote vraag is natuurlijk of het explosief gestegen aantal jongeren, dat pas in hun puberteit of adolescentie vergelijkbare problemen krijgt, baat heeft bij dezelfde behandeling. Daar wordt de laatste tijd internationaal heftig over gediscussieerd.
Griet De Cuypere schrijft in de inleiding van het boek: “De geschiedenis heeft uitgewezen dat we het vaak, heel vaak, bij het verkeerde eind hadden, maar ik denk en hoop dat het streven in de meeste gevallen oprecht was. Dat neemt niet weg dat er zaken hebben plaatsgevonden die we enkel kunnen betreuren.”
Tot slot
Ik heb Griet De Cuypere in mijn twee ontmoetingen leren kennen als een oprecht iemand met wie ik het lang niet altijd eens ben, maar met wie ik graag over onze verschillen van inzicht praat.
Griet De Cuypere en Nils De Malsche hebben samen een interessant en toegankelijk boek geschreven. Een boek dat stof tot nadenken levert en stof tot discussie. Van harte aanbevolen!
Martin Harlaar
Meer van Martin Harlaar
Ik heb Griet De Cuypere in mijn twee ontmoetingen leren kennen als een oprecht iemand met wie ik het lang niet altijd eens ben, maar met wie ik graag over onze verschillen van inzicht praat.
Griet De Cuypere en Nils De Malsche hebben samen een interessant en toegankelijk boek geschreven. Een boek dat stof tot nadenken levert en stof tot discussie. Van harte aanbevolen!
Martin Harlaar
