12 augustus 2024
Aldus sprak Zarathoestra
Hoe mijn olympische zomer er zoal uitziet? Na het ontbijt trek ik graag wat trage sprintjes met het lezen van wat hamerend denkwerk over het dionysische wereldbeeld in het tijdperk van de Oude Grieken, en na het middagmaal loop ik zowaar een halve marathon samen met Zarathoestra, een boek voor iedereen en niemand. Terwijl ik voor het slapen gaan nog vlug, maar welwillend een tandwieltje op het binnenblad bijsteek, door me te verkneukelen op wat bladzijden uit een onmisbare leeswijzer waardoor Nietzsches complexe en enigmatische teksten uit zijn zogenoemde Vijfde Evangelie me weer wat toegankelijker lijken.
Mijn motivatie voor dat soort van gepassioneerd sportlezen? Welnu, tegelijk met de herziene editie van Aldus sprak Zarathoestra, een van de bekendste, maar ook minst begrepen werken van Friedrich Nietzsche, bracht de Amsterdamse uitgeverij Boom, een tijdje geleden, begeleidend Een boek voor iedereen en niemand. Nietzsches Zarathoestra lezen uit. Een voortreffelijk werk dat massa’s achtergronden, uitleg en duiding aanlevert bij de teksten uit de Zarathoestra. En alsof dat nog niet toereikend was, voegden ze er in nagenoeg dezelfde periode, zowaar nog een bijzondere versnapering aan toe met twee kleinere, maar weliswaar essentiële werken uit zijn vroege periode: Het dionysische wereldbeeld en Filosofie in het tragische tijdperk van de Grieken. Twee voor de prijs van één.
Je zou kunnen stellen dat de filosoof met de hamer in Meppel, bij Koninklijke Boom uitgevers b.v., tegenwoordig manhaftig aan zijn olympische weg blijft timmeren, in uitgesteld relais weliswaar.
Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900) is ongetwijfeld een van de grootste en invloedrijkste denkers aller tijden. Anderhalve eeuw geleden kwam hij tot een diagnose van de Europese samenleving en cultuur die altijd actueel is gebleven. De dood van God, de herwaardering van alle waarden, amor fati, de eeuwige terugkeer van het gelijke, de laatste mens en de wil tot macht, de grote ideeën van Nietzsche zijn vandaag niet weg te denken uit onze cultuur en ons denken.
De meeste boeken die Nietzsche schreef gaan niet over een welbepaald onderwerp, maar over ongeveer alles. Ze geven van al de behandelde kwesties geen volledige uiteenzetting, maar slechts een scherpe observatie of een verrassende kijk, puntig en vaak raadselachtig geformuleerd. Dat maakt het lezen ervan tot een bijzondere opgave. De filosoof dwingt zijn lezer nagenoeg tot nauwgezette opvolging van de verordening dat zijn boeken alleen maar langzaam (lento) gelezen kunnen worden, zodat er ruimte ontstaat voor eigen bijgedachten en betekenisvolle associaties, en ook tijd voor herlezing en herdenking. De lezer wordt voortdurend aangewakkerd om ‘hem’ lezen als ‘een kunst’ te beoefenen.
In dat opzicht beschouwde Nietzsche Aldus sprak Zarathoestra als het hoogtepunt van zijn oeuvre. Hij noemde het een symfonie, een heilig boek en zelfs het grootste geschenk aan de mensheid tot nu toe. Toegegeven, het is een abondant veelzijdig, maar evenzeer een zo goed als onbevattelijk geschrift, dat zijn bestaan dankt aan drie eerder los van elkaar verschenen delen die in 1887 als geheel worden gebundeld en uitgegeven. In 1889, enkele jaren na zijn psychische ineenstorting verschijnt het boek met nog een vierde deel, zoals de versie die we nu al decennia kennen.
Zarathoestra was een Iraanse profeet die, in de zevende eeuw voor Christus, een religie opzette waarin goed en kwaad resoluut gescheiden zijn. Maar waar de historische profeet uitging van een absolute moraliteit, propagandeerde Nietzsches Zarathoestra een heel andere ethiek: die van de vrijgevochten Übermensch. Het boek schets bijgevolg de lotgevallen van de leraar die zelf ontdekt dat ook hij nog leerling moet worden van hetgeen hij anderen leert.
Het staat bol van metaforen, parodieën, raadsels, dromen, gesprekken en vooral overpeinzingen. Niet steeds even logisch opgebouwd. Veeleer afgekondigd door een geestdriftig dichter en taalvirtuoos van ongeëvenaard en met ongeregelde gemoedsdrift beladen proza. Het vraagt om een actieve inbreng van de lezer, om onvoorwaardelijk engagement. Nietzsche wijst er immers voortdurend op dat lezen altijd interpreteren impliceert. Een tekst is nog niet gelezen als hij alleen maar ‘afgelezen’ (‘abgelesen’) is. En uitleggen betekent voor de filosoof vooreerst in gesprek gaan met de tekst en met andere lezers.
Dit aspect maakt het boek tot een levendig document dat zich welwillend aanpast aan de interpretaties van elke individuele lezer. Het is een kreng van een boek dat ondanks zijn complexiteit, een alomvattende aansporing omvat tot het bedenken van up-to-date explicaties en duidingen. Zo daagt het boek zijn lezers uit om zelfstandig te denken, om persoonlijke interpretaties te formuleren die aansluiten bij hun eigen ervaringen, beschouwingen en inzichten.
De Zarathoestra als soortement Bijbel? Inderdaad, er waren tijdens de Eerste Wereldoorlog maar liefst een kwart miljoen exemplaren in omloop. In de eerste plaats om de Duitse soldaten aan het front alvast iets van de Übermensch - gedachte mee te geven. Hoe gek kan je het verzinnen? Nogal wiedes dat het boek, na die niets en niemand ontziende oorlogsjaren, geruisloos en mit Hilfe von Selbstgemachtem Untermenschen én dubbeltongig uitgelegde Wille zur Macht - stellingnames - uit het tweede deel, met name in het hoofdstuk ‘Van de zelfoverwinning’- terechtkwam in het brandpunt van de Nazi - ideologie. In zijn moeilijkheid school dus ook het gevaar. Het idee van de Übermensch werd door de Duitse fascisten destijds dan ook volop gopgevoerd om hun nationalisme en rassenhygiëne te rechtvaardigen naar de achterban toe.
Het boek valt niet makkelijk te classificeren binnen de conventionele genres en staat op het kruispunt van filosofie en literatuur. Het is daarenboven geen boek dat men zomaar passief consumeert. Neen, voordat de tekst betekenis kan worden, wil zij een kracht zijn die op je inwerkt. Een profetisch boek als dit, dat de veelzeggende ondertitel Een boek voor iedereen en niemand draagt, beroert nu eenmaal existentiële snaren in elke nieuwe generatie van lezers. Steeds opnieuw zijn er mensen die menen dat de veldslag tussen ‘iedereen’ en ‘niemand’ in aanvang uitgevochten wordt in de eigen psyche.
Welke boodschap draagt het boek nog meer uit? Aldus sprak Zarathoestra kan zonder meer opgevat worden als een virulent pleidooi voor radicaal individualisme. De mens moest maar eens breken met de kudde en zijn eigen pad kiezen.
(…) Ouder is de lust aan de kudde dan de lust aan het ik: en zolang het goede geweten kudde heet, zegt enkel het slechte geweten: ik. Voorwaar, het sluwe, het liefdeloze ik, dat zijn voordeel nastreeft in het voordeel van velen: dat is niet de oorsprong van de kudde, maar haar ondergang. Minnenden en scheppenden waren het steeds, zij schiepen goed en kwaad. Vuur van liefde en vuur van toorn brandt in de namen van alle deugden. Veel landen en veel volkeren zag Zarathoestra: geen grote macht vond Zarathoestra op aarde dan de werken der minnenden: ‘goed’ en ‘kwaad’ is hun naam. Voorwaar, een monster is de macht van dit loven en laken. Zeg mij, o broeders, wie zal het monster bedwingen? Zeg mij, wie werpt dit beest de toom om de duizend nekken?
(Aldus sprak Zarathoestra, pagina 72)
(Aldus sprak Zarathoestra, pagina 72)
Vraagt blijft natuurlijk wat we vandaag moeten met Nietzsches denken nu juist de klacht klinkt dat we té individualistisch zijn geworden. Moeten we met z’n allen niet juist minder Nietzscheaans denken? De keuze is geheel aan jullie.
Eenmaal, andermaal. Verkocht.
Benny Madalijns
Meer van Benny Madalijns
Eenmaal, andermaal. Verkocht.
Benny Madalijns
