18 juni 2024
Het boek der beelden
Rilke is het prototype van een dichter naar mijn hart. Iemand die in zijn schrijfsels steeds weer opnieuw herhaalt dat je goed in de gaten moet houden of het tijd is om je leven te veranderen. Aan 'Das Buch der Bilder', de titel herinnert aan Heines 'Das Buch der Lieder', heeft hij vrij lang geschaafd. De 45 gedichten van het eerste boek zijn ontstaan tussen 29 september 1897 en 7 november 1901. De eerste uitgave dateert van 1902. In 1906 verscheen een sterk vermeerderde uiteindelijke uitgave, die hij voorbereidde toen hij secretaris was van Rodin.
Ofschoon enkele gedichten nog de sporen dragen van de ik-lyriek die eigen gevoelens wilde vertolken, wou Rilke in deze bundel vooral gestalten creëren die losstaan van zijn persoonlijke gevoelswereld. Er ontstaat een breder spectrum van waarnemingen en inlevingsprocessen, ook een breder veld van dichtvormen. Rilke wil gevoelens objectiveren in waargenomen figuren die hij scherp en realistisch weergeeft. Hij wil ziener zijn van de werkelijkheid in al haar gestalten. Het waarnemen heeft een nieuwe functie gekregen.
Sommige critici vinden dat Das Buch der Bilder de afsluiting is van de eerste periode van Rilkes schrijverschap. Anderen spreken liever over een doorbraak naar een nieuwe manier van dichten. Zij beroepen zich dan vooral op de cyclus Die Stimmen. De gestalten die daar opgeroepen worden, de bedelaar, de blinde, de dronkaard, de zelfmoordenaar, de weduwe, de idioot, de wees, de dwerg, de melaatse, zij krijgen geen rollenspel opgedrongen. Zij worden in hun eigenheid getekend. Nuchter en toch met een groot inlevingsvermogen. Het ik waarover gezongen wordt speelt zichzelf met al de ellende, de eenzaamheid en de wanhoop en de troosteloosheid die hem of haar kenmerkt. En de dichter maakt zichtbaar wat hen beweegt, wat hun leed is.
Maar ook de engelen, de heiligen, de ridders, de Drie Koningen, de martelaressen, de kinderen, de vormelingen, de buurman, de zanger in dienst van het vorstenkind en de blinde man op de Pont du Carrousel (pagina’s 76 en 77) krijgen hun eigen gestalte.
Pont du Carrousel
Der blinde Mann der auf der Brücke steht,
grau wie ein Markstein namenloser Reiche,
er ist vielleicht das Ding, das immer gleiche,
um das von fern die Sternenstunde geht,
und der Gestirne stiller Mittelpunkt.
Denn alles um ihn irrt und rinnt und prunkt.
Er ist der unbewegliche Gerechte,
in viele wirre Wege hingestellt;
der dunkle Eingang in die Unterwelt
bei einem oberflächlichen Geschlechte.
Pont du Carrousel
De blinde man, die op de brug daar staat,
als grijze grenssteen van een naamloos rijk,
hij is altijd hetzelfde ding wellicht
waar verre sterrentijd omheen spiraalt,
als middelpunt van al het hemellicht.
Want alles rond hem pronkt en stroomt en dwaalt.
Hij is rechtvaardige standvastigheid
en neergezet op vele warre wegen –
de donkere ingang naar een wereld onder
de menselijke oppervlakkigheid.
Der blinde Mann der auf der Brücke steht,
grau wie ein Markstein namenloser Reiche,
er ist vielleicht das Ding, das immer gleiche,
um das von fern die Sternenstunde geht,
und der Gestirne stiller Mittelpunkt.
Denn alles um ihn irrt und rinnt und prunkt.
Er ist der unbewegliche Gerechte,
in viele wirre Wege hingestellt;
der dunkle Eingang in die Unterwelt
bei einem oberflächlichen Geschlechte.
Pont du Carrousel
De blinde man, die op de brug daar staat,
als grijze grenssteen van een naamloos rijk,
hij is altijd hetzelfde ding wellicht
waar verre sterrentijd omheen spiraalt,
als middelpunt van al het hemellicht.
Want alles rond hem pronkt en stroomt en dwaalt.
Hij is rechtvaardige standvastigheid
en neergezet op vele warre wegen –
de donkere ingang naar een wereld onder
de menselijke oppervlakkigheid.
In essentie verwoordt Rilke zijn (eenzame) levensopdracht in dit gedicht, afkomstig uit het eerste deel, tweede afdeling. Vooral de laatste twee versregels raken aan het onbewuste van zijn dichterschap, aan wat ten diepste de metafysische dimensie van zijn poëzie uitmaakt.
Bovendien wordt er in dit boek ook gepeild naar wat de plastische voorstelling of een algemenere ervaring kan zijn van het Laatste Oordeel, de verkondiging, het avondmaal, de herfst, de muziek, de herfstdag en de storm. Ook in deze gedichten heeft Rilke zijn waarneming van de werkelijkheid vernieuwd en de weg geopend naar wat later de Dinggedichte zullen worden. Bovendien is de invloed van Rodin hier al al goed merkbaar. Alles moet plusminus zo omschreven worden dat de lezer precies voor ogen staat wat de aard van dit verschijnsel is. Men kan het zien als een dichterlijk equivalent van een sculptuur van Rodin, als de eindterm van een proces waarbij het zien of het horen centraal staat.
Als Rilke in augustus 1902 naar de Franse hoofdstad afreist is hij ontegensprekelijk op zoek naar het archetype van ‘de wijze’ en heeft hij geluk want Rodin wijst hem al vrij snel op het belang van ‘het observeren’ in de kunst: “Ik leer zien. Ik weet niet, waar het aan ligt, alles dringt dieper in mij door en houdt niet op bij de plaats, waar het anders altijd een eind vond. Ik heb een innerlijk, waar ik niets van wist. Alles gaat daar nu heen. Ik weet niet, wat daar nu gebeurt.” (pagina 11)
De dichter bespeurt hier op de wijze van de fenomenologie iets van wat de waarneming doet met de waarnemer. Zoals mogelijk na te lezen in Fenomenologie van de waarneming het hoofdwerk uit 1945 van Maurice Merleau-Ponty, de filosoof die de fenomenologie op een heel nieuw spoor heeft gezet. Of in Het zwarte licht van Harry Mulisch, dat een beeld geeft, een ‘gestalte’ van wat een stad in zwart licht kan zijn.
Naast het proefhoudende gebruik van zijn toentertijdse trukendoos om naar binnen te kunnen luisteren - iets waaraan je gehoorzaamt door ‘hinein zu horchen’, leert Rodin (net als Cézanne trouwens) Rilke nauwlettend naar buiten kijken. Dat méér dan zien krijgt zijn weerslag in zijn enige roman – waaraan hij in 1904 begon, maar die hij pas in januari 1910 voltooide: Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge. Het boek met de beroemde openingszin: So, also hierher kommen die Leute, um zu leben, ich würde eher meinen, es stürbe sich hier – Hierheen komen de mensen dus naar toe om te leven, ik zou eerder denken dat men hier zou sterven.
Zelf sterft hij op 29 december 1926, net 51 jaar oud, aan leukemie. Zijn laatste dichtregels eindigen zonder punt ondanks het vrouwelijke volrijm: raunte/erstaunte.
Alles rief und raunte. Misch nicht in dieses was dich früh erstaunte / Alles riep en fluisterde. Verwar dit niet met wat je vroeg verbaasde
Te lezen als: Wat gebeurt er toch? Kijkt mij aan. Help mij verdomme! Ik heb niet langer grip op mijn woorden. Ook ik ben op de keper beschouwd slechts een mens van vlees en bloed in een kwijnend bos en dat gevoel beklemt me zeer.
Alles rief und raunte. Misch nicht in dieses was dich früh erstaunte / Alles riep en fluisterde. Verwar dit niet met wat je vroeg verbaasde
Te lezen als: Wat gebeurt er toch? Kijkt mij aan. Help mij verdomme! Ik heb niet langer grip op mijn woorden. Ook ik ben op de keper beschouwd slechts een mens van vlees en bloed in een kwijnend bos en dat gevoel beklemt me zeer.
Diep in het kwijnend bos een vogelroep
Die in het bos van kwijnen zinloos schijnt.
En desondanks, de roep is rond en rust
in dit moment waarin de roep ontstond (…)
Beklemming (pagina 85)
(…) und die Minute, welche weiter will,
ist bleich und still, als ob sie Dinge wüßte,
an denen jeder sterben müßte,
aus ihm herausgestiegen.
Bangnis (pagina 84)
Een oerkreet van vervreemding en bevreemding: Rilke, Hegel, Marx, Weber, Habermas en een hele trits andere denkers hebben er hun tong al op stuk gebeten. Waarom voelen we ons niet langer thuis in de wereld? Het kan verkeren, zal Bredero antwoorden.
Die in het bos van kwijnen zinloos schijnt.
En desondanks, de roep is rond en rust
in dit moment waarin de roep ontstond (…)
Beklemming (pagina 85)
(…) und die Minute, welche weiter will,
ist bleich und still, als ob sie Dinge wüßte,
an denen jeder sterben müßte,
aus ihm herausgestiegen.
Bangnis (pagina 84)
Een oerkreet van vervreemding en bevreemding: Rilke, Hegel, Marx, Weber, Habermas en een hele trits andere denkers hebben er hun tong al op stuk gebeten. Waarom voelen we ons niet langer thuis in de wereld? Het kan verkeren, zal Bredero antwoorden.
Nuja. Das Buch der Bilder, destijds opgedragen aan Gerhart Hauptmann ‘met liefde en dankbaarheid voor Michael Kramer’, wordt niet voor niets beschouwd als een belangrijk impressionistisch werk dat de overgang vormt tussen Rilke’s emotionele en atmosferische vroege fase en zijn Nieuwe Gedichten. Toch is het Rilke’s minst bekende grote werk, want nooit integraal in het Nederlands vertaald. Ook al bevat het een aantal van zijn fraaiste versregels ooit, zoals
(…) Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer Jetzt allein ist, wird es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
Vakkundig en met veel gevoel voor vorm, ritme en rijm vertaald door Gerard Kessels van Poëziecentrum Nederland, als:
Wie nu geen huis heeft, bouwt er heus geen meer.
Wie nu alleen is, zal het langtijds blijven,
zal waken, lezen, lange brieven schrijven
Herfstdag (pagina 91)
(…) Wer jetzt kein Haus hat, baut sich keines mehr.
Wer Jetzt allein ist, wird es lange bleiben,
wird wachen, lesen, lange Briefe schreiben
Vakkundig en met veel gevoel voor vorm, ritme en rijm vertaald door Gerard Kessels van Poëziecentrum Nederland, als:
Wie nu geen huis heeft, bouwt er heus geen meer.
Wie nu alleen is, zal het langtijds blijven,
zal waken, lezen, lange brieven schrijven
Herfstdag (pagina 91)
Deze deskundige uitgave bevat een voorwoord van Johan Reijmerink, docent, literatuuronderzoeker en poëzierecensent. Waarvoor mijn welgemeende dank aan de vertaler en de uitgever.
Benny Madalijns
Meer van Benny Madalijns
Benny Madalijns
