12 april 2024
Zin en onzin van sensitivity reading. Een interactieve studie- en gespreksnamiddag (deel 5 van 5)
Een reactie door Eddy Bonte
Op zaterdag 2 december 2023 vond in Zaal Liberas (Gent) een studie- en gespreksnamiddag plaats over sensitivity reading, georganiseerd door de humanistische denkgroep Kwintessens en het Humanistisch Verbond (afdeling Gent en landelijk). Het actuele maar ook controversiële thema werd door de uitgenodigde sprekers – Johan Braeckman, Liesbet Depauw, Jan Lampo, Jürgen Pieters, Ingrid Vander Veken en Kathleen Vereecken, vanuit verschillende perspectieven benaderd. Het volledige programma kunt u hier bekijken. Op deze en aansluitende blogpagina's kunt u de inleiding lezen door Gert De Nutte, algemeen coördinator van het Humanistisch Verbond, en de uitgeschreven bijdragen van Jürgen Pieters en Ingrid Vander Veken. U vindt ook een opiniestuk van Griet Vandermassen, n.a.v. de studienamiddag verschenen in De Standaard (6 december 2023), en een reactie door Eddy Bonte. Heel wat boeiende inzichten dus waarmee u zoals wij dat van u verwachten, zelf aan de slag kunt om uw visie op deze actuele en veelbesproken praktijk aan te scherpen.
_Sensitivity reading: censuur in het kwadraat
De censuur van de Kerk zal binnenkort klein bier blijken te zijn in vergelijking met de schade die de sensitivity readers aanrichten. Op weg naar hun smetteloos, Duizendjarig Rijk, dulden deze zuiveraars geen tegenspraak. Hun pathologische angst voor besmetting leidt ertoe dat ze uiteindelijk zichzelf moeten censureren.
Op 2 december hield het Humanistisch Verbond een studiemiddag over sensitivity reading. Een mens kan altijd bijleren natuurlijk, maar in dit geval zou het standpunt van het HV moeten vastliggen: uitgerekend wij, vrijzinnigen, hebben eeuwen ervaring opgedaan met de sensitivity reader par excellence: de Kerk.
Elke verwijzing naar de Bijbel, Jezus, God, een heilige, een ritueel, een gebruik enzovoorts, die volgens de Kerk niet door de beugel kon, werd verboden, de boeken zo nodig verbrand, de auteurs en de lezers vervolgd. De terminologie was nog niet verbloemd: censuur, index. Geen 'imprimatur', geen boek.
Elke verwijzing naar de Bijbel, Jezus, God, een heilige, een ritueel, een gebruik enzovoorts, die volgens de Kerk niet door de beugel kon, werd verboden, de boeken zo nodig verbrand, de auteurs en de lezers vervolgd. De terminologie was nog niet verbloemd: censuur, index. Geen 'imprimatur', geen boek.
Maar alles kan erger.
Uitgevers stellen nu leescomités samen met sensitivity readers, die nagaan of het boek dat voorligt wel rekening houdt met de gevoeligheden van bepaalde maatschappelijke groepen en desgevallend verwijderen of wijzigen voorstellen: een woord ['neger'], een uitdrukking ['zo gierig als een Jood'], maar evengoed een verhaallijn [de lotgevallen van een migrant], een stijl [sarcasme] en zeer zeker ook de personages: wie treedt in het boek op en hoe wordt die voorgesteld? Het profiel van de schrijver wordt evengoed gescand.
Dit zijn een paar 'gevoeligheden' waarop nauwgezet wordt toegekeken: dieren, gender, geslacht, huidskleur [inz. blank en zwart], geloof [antisemitisme, 'islamofobie'], de mannelijke blik, transgenerationeel trauma [door kolonisering of de holocaust] – dit alles vaak gecombineerd, zoals in 'de witte man'.
Het is ook interessant om vast te stellen welke groepen of overtuigingen blijkbaar niet als 'gevoelig' worden aangemerkten alsnog naar believen mogen worden vermalen, uitgespuugd, belachelijk gemaakt en in de vuilnisbak van de geschiedenis gedumpt: marxisten, hippies, vrijmetselaars, vrijzinnigen, atheïsten, punkers, 'Westfluuten', Quakers en oerkatholieke auteurs van het type André Demedts.
Het is ook interessant om vast te stellen welke groepen of overtuigingen blijkbaar niet als 'gevoelig' worden aangemerkten alsnog naar believen mogen worden vermalen, uitgespuugd, belachelijk gemaakt en in de vuilnisbak van de geschiedenis gedumpt: marxisten, hippies, vrijmetselaars, vrijzinnigen, atheïsten, punkers, 'Westfluuten', Quakers en oerkatholieke auteurs van het type André Demedts.
Zo zien we meteen in welke richting de gevoeligheidslezers denken.
_Deel 1: alles kan erger
Maar waarom zouden sensitivity readers erger zijn dan de Kerk – of in sommige contreien de alomtegenwoordige Partij of een omnipotente Staat?
1. Enerzijds: een wrede, maar klare opponent
1.1. Duidelijke identiteit
Vooreerst omdat de Kerk een duidelijke opponent was met een onmiskenbare identiteit: een officiële, erkende, zichtbare en lokaliseerbare instelling, met duidelijke vertegenwoordigers, een leer, een leider en een Heilig Boek.
1.2. De samenleving
Ten tweede, omdat De Kerk heel de samenleving en ieders leven stuurde: het hoofd, het hart, het lichaam, tot en met de tijdsindeling. Seksualiteit, voeding, rolverdeling, hiërarchie, geschiedenis, zingeving, ontstaan en ondergang van de wereld … Het geloof was toegankelijk voor iedereen, maar wel te nemen of te laten.
Anders gezegd: wie er andere meningen of praktijken op na wenste te houden – Uilenspiegel of Luther, de hagenprekers of de katharen – wist met wie hij te maken had. De dissident kent per definitie de officiële leer en de Inquisiteur. Wie in Vlaanderen opkwam voor de pil, vrijere zeden en gewoonten, vrouwenrechten, abortus of niet-confessionele zedenleer, of wie zich uitsprak tegen censuur [Jef Geeraerts, Hugo Claus] en het beroepsverbod voor gescheiden leerkrachten in het katholiek onderwijs, vond een harde, koele, hypocriete, maar sterk geprofileerde vijand tegenover zich: de CVP-staat.
De krijtlijnen werden uitgezet, de strijd kon beginnen. En uiteindelijk moesten zowel de Kerk als de CVP-staat zich schikken naar het debat en het gelijkheidsprincipe – zonder zich daarom definitief gewonnen te geven.
2. Anderzijds: een ongrijpbare gluiperd
Bij sensitivity ligt dat compleet anders.
2.1. Gevoeligheid op verzoek
Vooreerst spreken we niet van een leer of een levensbeschouwing, maar van een gevoeligheid.
Naast een politieke overtuiging of levensbeschouwing koestert elk van ons één of meer sferen, onderwerpen of inzichten waarvoor hij gevoelig is, voor de anderen een beetje té. Soms ligt een sociologische of historische context aan de oorsprong. De ene is nakomeling van een oorlogscollaborateur, de andere van verzetsstrijders. Zo voelden beide types zich door de VRT-documentaires onheus behandeld. Confrontaties blijven generaties lang nazinderen, bijvoorbeeld bij Congolezen die als kind door kolonialen werden meegenomen naar België. Evengoed echter handelt het om een voorkeur, een overtuiging of een geaardheid van een minderheid: een aanhanger van SM-seks, een strijder voor dierenrechten, een biseksueel …
Vult u maar aan, er bestaan nu eenmaal gevoeligheden die ik niet voel. Daarom zijn het gevoeligheden.
Vult u maar aan, er bestaan nu eenmaal gevoeligheden die ik niet voel. Daarom zijn het gevoeligheden.
De reeks is echter eindeloos, onvoorspelbaar, hoogst subjectief en daardoor in wezen onbruikbaar. Wie durft uit te maken dat mijn gevoeligheid niet telt? Als ik uw gevoeligheid in acht neem, dan u toch ook de mijne? 'Respect' heet dat, dat wil zeggen op eenvoudig verzoek, een verzoek dat moet worden ingewilligd wil men niet worden bekeken als vrouwenhater, racist, neokoloniaal enz. Immers: ik hoef mijn specifieke gevoeligheid niet te verantwoorden of te definiëren. Geen klankbord, de eigen echo volstaat.
2.2. Stroming
Ten tweede handelt het niet om een overtuiging die het hele leven omvat en wordt uitgedragen door een gevestigd lichaam of een instelling met vertegenwoordigers, maar om een stroming. Bij stromingen, die uitwaaieren, ebben en overstromen, uit de aard der zaak diffuus van aard, duiken zelfverklaarde vertegenwoordigers en stoottroepen op, waardoor substromingen ontstaan met weer hun eigen woordvoeders. Het resultaat oogt complex en onoverzichtelijk.
Wie draagt verantwoordelijkheid en in wiens naam? Bij wie kan de getroffen schrijver bezwaar indienen of is een gelijke behandeling uit den boze? Geldt het oordeel als veroordeling?
Wie draagt verantwoordelijkheid en in wiens naam? Bij wie kan de getroffen schrijver bezwaar indienen of is een gelijke behandeling uit den boze? Geldt het oordeel als veroordeling?
Tot zover het essentiële onderscheid tussen de klassieke censor, in ons geval de Kerk [bij anderen de Staat, de Partij] en de censuur van de sensitivity readers in naam van een oneindige reeks diffuse groepen in wier naam zij zouden optreden.
_Deel 2: de dubbele zelfcensuur
Het gevolg is niet enkel censuur, maar vrij snel ook zelfcensuur. Dubbele zelfcensuur zelfs, want de censor kan niet anders dan zichzelf schrappen. Schiet over: de leegte waaruit het Paradijs is opgetrokken.
1. De zelfcensuur van de schrijver
Elk gefilterd boek verwordt tot een brok hypocrisie, tot één grote leugen. En aangezien de ongrijpbare sensitivity readers aan niemand verantwoording verschuldigd zijn, schiet vanzelf zelfcensuur in werking. Op vrij korte termijn, zullen we indruk krijgen dat er helemaal geen censuur aan het werk is.
Braaf, maar eigenlijk angstig. Stil, maar in wezen verlamd.
Een verdeler die mij regelmatig digitale muziek opstuurt, vermeldt in het bijbehorende informatievelletje altijd dat de liedjesteksten 'clean' zijn. Ik kom als radiomaker nooit te weten of de censor is opgetreden en waarom. Ik kom evenmin te weten of de teksten 'clean' zijn omdat de schrijver zichzelf censureerde dan wel of het sowieso om een onschuldige tekst ging.
Braaf, maar eigenlijk angstig. Stil, maar in wezen verlamd.
Een verdeler die mij regelmatig digitale muziek opstuurt, vermeldt in het bijbehorende informatievelletje altijd dat de liedjesteksten 'clean' zijn. Ik kom als radiomaker nooit te weten of de censor is opgetreden en waarom. Ik kom evenmin te weten of de teksten 'clean' zijn omdat de schrijver zichzelf censureerde dan wel of het sowieso om een onschuldige tekst ging.
Een recent voorbeeld. De Franse romancière Sophie Fontanel publiceerde onlangs Admirable, over de laatste vrouw ter wereld die rimpels heeft, een aanklacht tegen de schoonheidsindustrie en een pleidooi voor meer natuurlijkheid. Dat verhaal, zo verklaarde ze op 6 december in het boekenprogramma 'La Grande Librairie' van TV5, had ze graag in Afrika geplaatst, maar ja … een blanke die een zwarte als hoofdpersoon neemt en Zwart Afrika als locatie … Daar begint de uitgever niet aan, niet meer aan. 'On en est déjà là!', klonk Fontanels veelbetekenende uitleg. En dus speelt Admirable zich af … op een Grieks eiland. Zelfcensuur. Inderdaad: 'On en est déjà là!'.
2. De zelfcensuur van de censor
In wiens naam spreken die censoren eigenlijk?
Laten we het even praktisch bekijken. In de aankondiging van de studiedag over sensitivity reading, stelt het HV deze vraag: 'Kan een uitgever de oorspronkelijke editie van pakweg Black Venus van Jef Geeraerts nog publiceren? Of moet een zogenaamde sensitivity reader er eerst alle gevoelige passages uit herschrijven of elimineren?'.
Naar wie zou een uitgever moeten luisteren als hij vragen zou hebben bij een onverkorte heruitgave van Black Venus? Dat is inderdaad maar de vraag. En daar komt geen eenduidig antwoord op. Vrouwencomités? Zwarte vrouwen? Blanke, mochten de Black Sisters het toelaten? Militanten van een 'dekoloniale' beweging – maar met welke legitimatie? Conservatieve christenen die gruwelen van bloot en seks – en ook van inwijkelingen en werklozen? Wie vertegenwoordigt de vrouwen die menen dat zij in romans fout worden voorgesteld door een 'mannelijke blik'?
Dat al die groepen zich als onaantastbaar en vooral als ééndimensionaal voorstellen, schept een immens probleem: waaruit volgt dat een transgender [transgender persoon] de enige zou zijn die over de transgender mag spreken, dat enkel Afro-Afrikanen over Afro-Amerikanen mogen dichten, dat enkel een cisgender [cisgender persoon] een cisgender mag vertalen?
Kortom: dat mijn visie over mezelf de enige valabele visie is, dat anderen geen visie mogen of kunnen hebben? Dat empathie en solidariteit derhalve worden geschrapt in naam van een minderheid en onderdrukking, terwijl een minderheid net vooruit kan komen middels empathie en solidariteit, die per definitie van buitenaf komt.
Is dat niet een schoolvoorbeeld, ja, het toppunt van identitair denken, het type denken dat wij bestrijden?
Kortom: dat mijn visie over mezelf de enige valabele visie is, dat anderen geen visie mogen of kunnen hebben? Dat empathie en solidariteit derhalve worden geschrapt in naam van een minderheid en onderdrukking, terwijl een minderheid net vooruit kan komen middels empathie en solidariteit, die per definitie van buitenaf komt.
Is dat niet een schoolvoorbeeld, ja, het toppunt van identitair denken, het type denken dat wij bestrijden?
Het gevolg is een intellectuele ramp: enkel katholieken mogen in hun romans de Kerk ter sprake brengen, toneelrollen voor actrices passeren exclusief 'the female gaze', enkel zwarte auteurs dichten over zwarte mensen … Zijn we het dan eens dat militairen het verloop van oorlogen te boek stellen, vakbonden de sociale geschiedenis schrijven en flaminganten handboeken voor het onderwijs in Vlaanderen samenstellen?
Anders gezegd: laten we toe dat de gevoeligheid een waarheid is geworden die derhalve onaantastbaar en onaanvechtbaar is? Is dat niet een vreemde stellingname in een heterogene, ja, zogenaamd 'multiculturele' maatschappij? Hoeveel zin heeft het om een maatschappij 'multicultureel' te noemen als elke groep zich gedraagt als een zuivere en de andere als een onreine kaste?
Anders gezegd: laten we toe dat de gevoeligheid een waarheid is geworden die derhalve onaantastbaar en onaanvechtbaar is? Is dat niet een vreemde stellingname in een heterogene, ja, zogenaamd 'multiculturele' maatschappij? Hoeveel zin heeft het om een maatschappij 'multicultureel' te noemen als elke groep zich gedraagt als een zuivere en de andere als een onreine kaste?
Verticaliteit houdt het einde van discussie en debat in, en bijgevolg ook de grondslag van democratie en inspraak. Een 'parlement’'is een plaats waar men spreekt met elkaar, etymologisch afgeleid van het Latijnse werkwoord 'parabolare'.
In vergelijking met de maatschappij die de sensitivy readers voor ogen staat, was de verzuiling een toonbeeld van samenspraak!
_Deel 3: alles kan nóg erger
1. Eenzijdig
Natuurlijk zal het niet helemaal zó lopen, maar nog erger.
Want kent u een sensitivity readers-comité waarin vrijzinnigen bezwaar zouden aantekenen tegen een roman waarin zij niet volgens het profiel van de vrijzinnige 'gemeenschap' worden voorgesteld? Voelt iemand onder ons zich geschoffeerd door de striemende aanklachten tegen het blanke racisme van Franz Fanon? Laten wij het gros van de middeleeuwse literatuur zuiveren vanwege christelijk geïnspireerd? Plaatsen de socialisten Adam Smith op de Index omdat hij het liberale kapitalisme gestalte gaf? De Bijbel de schop op?
Uiteraard niet, want wij voelen ons boven niemand verheven. Het Gevoeligheidscomité, dat in de plaats treedt van het Centraal Comité, helaas wel. Daarom zal deze tendens compleet eenzijdig verlopen.
2. Besmettingsgevaar
De sensitivity readers zijn zuiveraars. Zij wensen niet dat hen een spiegel wordt voorgehouden. Ze hebben genoeg aan hun eigen blik op zichzelf.
Die drang naar zuiverheid is een pathologie, die leidt naar de heiligheid, dat wil zeggen de overstijging van het menselijke. De weg daartoe verloopt via de uitschakeling van de andere, want de andere kan mij besmetten. Aan de basis ligt smetvrees en dus de angst om te worden tegengesproken, potentieel ongelijk te hebben of een alternatief te moeten overwegen, dat wil zeggen niemand naast mij te dulden die een verschil maakt.
Die drang naar zuiverheid is een pathologie, die leidt naar de heiligheid, dat wil zeggen de overstijging van het menselijke. De weg daartoe verloopt via de uitschakeling van de andere, want de andere kan mij besmetten. Aan de basis ligt smetvrees en dus de angst om te worden tegengesproken, potentieel ongelijk te hebben of een alternatief te moeten overwegen, dat wil zeggen niemand naast mij te dulden die een verschil maakt.
Deze zuiveraars laten geen keuze. Blank dat over zwart schrijft, kan niet door de beugel vanwege 'culturele toe-eigening'. Blank dat over blank schrijft kan niet, vanwege 'eurocentisme' of 'white supremacy'.
De eendimensionale kijk op zichzelf verhindert per definitie dat andersdenkenden ook recht zouden hebben op 'zuiverheid' die als waarheid wordt beschouwd. En dus zullen linksen, progressieven, vrijdenkers, muiters en vrijbuiters, ja, rechtgeaarde liberalen en democraten, de duimen moeten leggen. Omdat wij tolerant zijn en voorstanders van pluralisme en veelzijdigheid, zal Jef Geeraerts door de molen worden gehaald, maar niet Ernest Claes. En zullen Boon, Claus en Houellebecq volgen, maar niet Valère Depauw, Gabriël Smit, Hadewijch, Ernesto Cardenal of Dorothee Sölle [voor wie zou twijfelen: gelukkig maar!].
En waarom zouden de Zuiveraars stoppen bij boeken en de taal? Zij herbekijken nu al schilderijen. Straks volgen de beeldhouwwerken en zeer zeker ook de film. Nee, niet de geweldenaars in de populaire scifi-horror die elke dag op tv komt en waarin vrouwen en andersgekleurden evenveel vernielingszucht aan de dag leggen als Rambo, maar gegarandeerd de voorstelling van 'de' vrouw in Italiaanse of Franse films van de jaren zestig. Na het foute woord volgt het ontoelaatbare beeld. Zeker in onze visuele wereld werkt het beeld nog 'besmettelijker' dan het woord.
Als de zuiveraars ook retrospectief te werk gaan, bijvoorbeeld door Homerus 'eurocentrisme' te verwijten, dan komt dat omdat voor hen enkel de Eeuwigheid bestaat, het Onveranderlijke, het Onwankelbare. De ultieme geruststelling van het denken dat is uitgevallen.
Alles moet zijn zoals het nu door hen wordt bedacht. Wat niet zo was, dient te sneuvelen.
Alles moet zijn zoals het nu door hen wordt bedacht. Wat niet zo was, dient te sneuvelen.
De zuiverheid heeft het Duizendjarige Rijk voor zich, daar waar alles zijn zal zoals het altijd al had moeten zijn geweest.
Lees hier de bijdragen en reflecties van Gert De Nutte, Jürgen Pieters, Ingrid Vander Veken en Griet Vandermassen.
Meer van Eddy Bonte