17 januari 2024
Robert Sapolsky over wetenschap en de illusie van vrije wil (deel 1)
Koos u er uit vrije wil voor om deze tekst te lezen of had u helemaal geen keuze? U had het verlangen of de intentie en u handelde ernaar, dus natuurlijk koos u ervoor om te lezen. Velen hebben het gevoel vrij beslissingen te nemen en te denken dat ze evengoed konden kiezen om helemaal niet te lezen. Maar wat als dat allemaal illusie is?
In zijn nieuwe boek Determined, a life of science without free will (2023) tracht Robert Sapolsky ons precies daarvan te overtuigen: vrije wil is een illusie. Robert Sapolsky is hoogleraar gedragsbiologie, neurologie en neurochirurgie aan Stanford University (VS). Hij is de auteur van de bestseller Behave (2018), een gedetailleerd verslag van de biologische oorsprong van vele menselijke sociale gedragingen – prosociaal en antisociaal. Zijn hele carrière is gericht op de studie van biologische mechanismen die ons handelen vormgeven. Waar hij in zijn boek Behave nog tentatief tot de conclusie komt dat ons handelen voortkomt uit de som van onze biologie en de interacties met de omgeving gaat hij in Determined een stap verder. Op basis van wetenschappelijke inzichten tracht hij de lezer er enerzijds van te overtuigen hoe biologische mechanismen ons gedrag niet alleen vorm geven maar het ook volledig beheersen en geen enkele ruimte laten voor vrije wil. Anderzijds betoogt hij hoe acceptatie van de illusie van vrije wil radicaal kan bijdragen aan morele vooruitgang. Koos u er uit vrije wil voor om deze blog te lezen? Sapolsky antwoordt vol overtuiging: neen.
Het algemene uitgangspunt van Determined is tweeledig. Ten eerste, er is geen vrije wil. Sociaal gedrag wordt steeds veroorzaakt door een reeks oorzaken die op hun beurt weer oorzaken hebben, enzovoort. Sapolsky gebruikt de uitdrukking 'turtles all the way down', een zegswijze om te verwijzen naar het concept van oneindige regressie, dat bepaalt hoe elke entiteit in een reeks afhankelijk is van of geproduceerd wordt door datgene wat eraan voorafgaat. Ten tweede, als we aanvaarden dat er geen vrije wil is, dan heeft dat ingrijpende gevolgen voor hoe we denken over het begrip individuele verantwoordelijkheid. Als we aanvaarden dat alles gebaseerd is op een fysico-biochemisch proces, dan kan er niet zoiets bestaan als morele schuld en ook het idee van bestraffing als vergelding is dan niet langer verdedigbaar.
Het hele boek is gewijd aan het onderbouwen van deze twee premissen met recente wetenschappelijke inzichten. Steeds opnieuw herhaalt Sapolsky zijn mantra: wie we zijn en wat we doen op het moment zelf is niets meer of minder dan de som van alle interacties tussen biologie en omgeving die daarvoor kwamen. Allemaal zaken waar je geen invloed op hebt.
Hoe definieert Sapolsky de kernconcepten uit de titel van zijn boek, determinisme en vrije wil? Hij verduidelijkt allereerst wat hij niet onder vrije wil verstaat: agency of handelingsmogelijkheid, intentie, het besef dat men anders gehandeld kon hebben en het besef wat de gevolgen konden zijn van een bepaald gedrag. Neem het voorbeeld van een persoon die de trekker van een pistool overhaalt. Puur mechanisch gezien trekken de spieren in zijn wijsvinger samen omdat ze gestimuleerd werden door een hersenneuron met een actiepotentiaal. Dat neuron werd op zijn beurt gestimuleerd door een voorafgaand neuron met een eigen actiepotentiaal dat op zijn beurt gestimuleerd werd door het neuron voorafgaand in de keten enzovoort. Het vormen van de intentie om de trekker over te halen, is, volgens Sapolsky, geen bewijs van vrije wil. Het is alsof je een boek zou recenseren na het lezen van de laatste drie pagina's. Je mist immers de cruciale vraag: hoe ben je het soort persoon geworden met de intentie om de trekker van een pistool over te halen? Niet alleen het soort persoon dat je geworden bent is van belang, de handelingscontext is dat evenzeer. Sapolsky hamert er keer op keer op: context, context, context …: in één context haal je de trekker over en gaat het om een afschuwelijk misdrijf en in een andere context haal je de trekker over – dezelfde motorische handeling – maar betreft het een heroïsche daad van zelfopoffering.
Begrijpen waar een intentie of een gedrag (prosociaal of antisociaal) vandaan komt, start bij een neurobiologische verklaring, namelijk wat er precies in het brein gebeurde een seconde voordat het gedrag werd gesteld. En vervolgens wat er gebeurde in de uren tot dagen daarvoor, en jaren tot decennia daarvoor, wat er gebeurde tijdens de adolescentie en kindertijd en het prenatale leven. En wat er gebeurde toen het sperma en de eicel samensmolten en zo het genoom vormden. En wat er gebeurde met onze voorouders eeuwen geleden toen zij de cultuur vormden waarin we opgroeien en met onze soort miljoenen jaren geleden. Dat allemaal, één naadloos continuüm.
Een vage interpretatie van vrije wil betekent volgens velen dat een bepaald gedrag zomaar uit de lucht kan vallen, veroorzaakt door een neuron met een actiepotentiaal zonder voorafgaande trigger, zonder stimulus van buitenaf, zonder invloed van hormonen of zintuigelijke gewaarwordingen, zonder invloed van ervaringen of gebeurtenissen in de levensloop. Met andere woorden: een neuron of een brein dat leidt naar sociaal gedrag, onafhankelijk van de som van zijn biologische verleden, een oorzaakloze oorzaak dus. Dat aantonen zou bewijs leveren van het bestaan van vrije wil, wat niet mogelijk is met de huidige wetenschappelijke stand van zaken, aldus Sapolsky. En dit is een zeer belangrijk argument in het boek: neem alle wetenschappelijke inzichten samen van alle relevante wetenschappelijke domeinen, en de logische gevolgtrekking is dat er geen plaats is voor vrije wil. Elke invloed die eraan voorafgaat vloeit zonder onderbreking voort uit de effecten van de invloeden ervoor. Als zodanig is er geen punt in de opeenvolging waar je een vrijheid van wil kunt invoegen, zonder magie in te roepen (een beroemde cartoon van Sidney Harris illustreert dit treffend). Trouwens, dat was ook de positie van Spinoza, ofschoon Sapolsky in zijn boek niet naar de Nederlandse filosoof uit de 17de eeuw verwijst.
Het voorgaande impliceert wat Sapolsky bedoelt met determinisme: ons gedrag wordt bepaald door de cumulatieve som van onze biologische voorgeschiedenis en interacties met de omgeving. Maar, en dit is een argument dat vooral de tweede helft van het boek domineert, ondanks het feit dat de wereld gedetermineerd is, kunnen zaken veranderen. Het brein verandert, gedrag verandert, wij veranderen. En dit doet niets af aan het feit dat we leven in een gedetermineerde wereld zonder vrije wil. In tegendeel, de wetenschap van verandering versterkt de conclusie.
De eerste helft van het boek (tien van vijftien hoofdstukken) is een poging om hedendaagse, compatibilistische argumenten te weerleggen. Compatibilisme betekent dat determinisme en het bestaan van vrije wil samen gaan. Volgens Sapolsky is compatibilisme niet verenigbaar met hoe de wereld werkt. Het is onmogelijk om het standpunt te verdedigen dat atomen, genen en moleculen reële fenomenen zijn, dat recente neurowetenschappelijke bevindingen de conclusie versterken dat onze wereld deterministisch is, dat sommige van die bevindingen onze opvattingen over agency en morele verantwoordelijkheid in twijfel trekken om daarna toch op een of andere miraculeuze manier vrije wil uit de hoed te toveren. Sapolsky's tegenstrategie is zeer ambitieus: het volgen van elke schakel van de causale keten die uitmondt in menselijk gedrag, beginnend bij wat er in de hersenen gebeurt in de laatste paar milliseconden voordat we handelen, wat er gebeurt op het niveau van de neurotransmitters en hormonen, helemaal terug naar hoe onze hersenen worden gevormd door ervaringen in de kindertijd, prenatale ervaringen en genen en zelfs daarvoor helemaal naar het begin van onze evolutionaire geschiedenis. Eén voor één bespreekt Sapolsky alle belangrijke argumenten voor de vrije wil en haalt ze onderuit, waarbij hij inzichten van de chaostheorie, emergente complexiteit en kwantumfysica niet uit de weg gaat.
Misschien bekruipt de lezer na het eerste boekdeel een deprimerend gevoel. Loont het de moeite om 's morgens uit bed te komen in het besef dat wie we zijn en wat we doen bepaald worden door biologische mechanismen (in interactie met de omgeving)? Sapolsky legt meermaals uit dat het aanvaarden dat er in die hele causale keten geen plaats is voor vrije wil ons niet veroordeelt tot amoraliteit of wanhoop. Waar het eerste boekdeel gaat over de wetenschap waarom er geen vrije wil is, gaat het tweede boekdeel over hoe we het beste kunnen leven als we dat eenmaal accepteren.
(wordt vervolgd)
Meer van Lieven Pauwels en Ann De Buck