10 oktober 2023
Flessenpost van een teleurgestelde optimist
'We are on thin ice. And the ice is melting.' - António Gutteres, secretaris-generaal van de Verenigde Naties, 2023
Post-eco-acopalyptische lezer, gegroet
Dankzij het menselijk vernuft weten wij dat de aarde een planeet is in het zonnestelsel in het melkwegstelsel in een cluster van sterrenstelsels in een grotendeels leeg en uitdijend universum. Wij weten dat wij sterrenstof zijn. Mensen zijn clusters sterrenstof die zich ervan bewust zijn sterrenstof te zijn. In de mens is materie zich bewust geworden van zichzelf en, dankzij kennis van natuurwetten, evolutie, kosmogonie (de oerknal), platentektoniek en geologie, ook van zijn plaats in de kosmos. Die kennis heeft helaas slechts een fractie van de mensheid bereikt: zij die de mogelijkheid hebben om middels wetenschappelijk seculier onderwijs de cumulatieve wetenschappelijke kennis – in gepopulariseerde versie ‒ tot zich te nemen. De grote meerderheid van de mensen leeft onnodig in een waanwereld van religie, ideologie of economie. De mensheid is zich bewust geworden van zichzelf, van haar verleden en de toekomst. Ze heeft middels technologie en rationele planning de mogelijkheid om de loop van de geschiedenis zelf te bepalen, voor een deel althans. Een inkomende meteoriet of megavulkaanuitbarsting overstijgt ons kunnen, maar wel kunnen we de bevolkingsomvang, de manier waarop wij met elkaar samenleven en onze ecologische impact beheersen, in theorie althans.
Wij mensen zijn aardelingen, wij delen deze planeet met alle andere levende wezens voor de tijdspanne dat wij leven. Wij leven met dagelijkse ellende in het nieuws. Ellende die voor het allergrootste deel door mensen is veroorzaakt of ellende die voorkomen had kunnen worden. Ellende die zowel ons mensen als andere levensvormen treft. Wij weten het, wij kunnen het weten, wij hadden het moeten weten: we zitten midden in de zesde massa-extinctie. Het aantal soorten dat uitsterft is zo groot dat er volgens biologen sprake is van een massa-extinctie. Wij mensen veroorzaken een ecocide: we vernielen de leefbaarheid van planeet aarde waarop wij en onze nakomelingen leven. Alle indicatoren wijzen erop dat het onmogelijk is om nog langer zo door te gaan als we de afgelopen 100 jaar hebben gedaan. We graven ons eigen graf. Of beter gezegd: we graven het graf voor onze kinderen of kleinkinderen. Wij leven met als motto après nous le déluge. Wij genieten van de lusten en schuiven de lasten door naar verweggistan en naar de nabije toekomst.
De menselijke stupiditeit kent geen grenzen. Wij zijn als Homo sapiens meester in rationeel denken binnen onredelijke kaders. Ik geef drie voorbeelden. Ten eerste de nazi's die technologie en rationele bureaucratie toepasten binnen een immorele en onredelijke ideologie. Ten tweede ons kapitalistisch economisch systeem dat weliswaar welvaart genereert voor ons, maar het systeem van grenzeloze groei heeft desastreuze neveneffecten die leiden tot de ecologische crisis. Het kortetermijneigenbelang van het economische perspectief wint het van het ecologische langetermijncollectiefbelang. Het economische systeem teert in op het natuurlijk kapitaal en pleegt daarmee roofbouw op toekomstige generaties. Ten derde, de intensieve veeteelt drijft op technologie en wetenschap, maar het morele kader waarin dat plaatsvindt, wordt niet in vraag gesteld. Dat laatste klopt niet helemaal: er wordt wel degelijk door vele filosofen betoogd dat het immoreel is om de belangen van niet-menselijke dieren niet mee te wegen en dat de intensieve veehouderij een holocaust op niet-menselijke dieren is. Er wordt echter niet naar hen geluisterd.
Je kunt mensen – zelfs die vriendelijke en aardige mensen die zichzelf als redelijk en rationeel beschouwen – uitleggen waarom veganisme een morele plicht is en ook al begrijpen ze alle argumenten, ze geven niet thuis als het op gedrag aankomt. Wij mensen zijn disproportioneel egocentrisch: we willen in ons gedrag geen rekening houden met de belangen van diegenen die buiten ons directe blikveld de negatieve consequenties van ons gedrag moeten ondergaan, zelfs als we weten dat het om onze eigen kinderen gaat.
Het zou zo mooi kunnen zijn als wij ons vermogen tot rationaliteit zouden aanwenden om onze irrationele en immorele neigingen in toom te houden. Het zou zo mooi kunnen zijn: een rationele wereld zonder religie, een veganistische, vreedzame, welvarende, vrije en duurzame wereld. Het zou zo mooi kunnen zijn: het einde van de geschiedenis waarbij er alleen liberale democratieën zouden zijn en waarbij landen vreedzaam en constructief met elkaar samenwerken onder de vlag van de Verenigde Naties. Het had zo mooi kunnen zijn: dat we de technologie en wetenschap toepassen om onnodig leed te minimaliseren. Het had zo mooi kunnen zijn: een stationair en cyclisch economisch systeem niet gebaseerd op continue groei en consumentisme, maar waarbij duurzaamheid het uitgangspunt is. Het zou zo mooi kunnen zijn, een wereld waarin mensen zich overal op aarde vrij kunnen ontplooien, zonder anderen te schaden en waar het gaat om doen in plaats van hebben.
Het had zo mooi kunnen zijn: de kennis en kunde zijn er om duurzaam en vreedzaam op een behoorlijk welvaartsniveau met elkaar samen te leven. We verschuilen ons achter een bataljon van drogredenen en rationalisaties waardoor ook wij deel blijven uitmaken van het probleem. Het had zo mooi kunnen zijn!
De ijsberg doemt op. Een groet vanuit de Titanic.
Adieu.
Meer van Floris van den Berg
Adieu.