6 oktober 2023
Ontvlechting tussen kerk en staat: het Groothertogdom Luxemburg als voorbeeld? (deel 2)
Luxemburg maakt komaf met de bestaande afspraken
De reeks "Godvergeten" zorgt niet enkel voor verontwaardiging en afschuw. Deze reeks draagt ook bij tot het herschrijven van de geschiedenis van de instelling die de Rooms-Katholieke Kerk is en nodigt uit om de verregaande prerogatieven en de genereuze financiering ervan kritisch te onderzoeken. Het dossier van de erkenning en de financiering van de levensbeschouwingen maakt hier deel van uit. België houdt halsstarrig vast aan het bestaande systeem. Buurlanden hebben reeds lang komaf gemaakt met het historisch gedateerde afsprakenpakket. Het Groothertogdom Luxemburg hervormde grondig met als sluitstuk nieuwe bepalingen in de Grondwet. In het eerste deel van dit essay gingen we in op de oorsprong van de bestaande afspraken en verkenden wij de denkpistes die de Luxemburgse regering bewandelde. In dit tweede deel bekijken we de in het Groothertogdom doorgevoerde aanpassingen. Een voorbeeld voor België?
_Reflectiegroep
Op 7 juni 2011 organiseert de Luxemburgse Kamer van volksvertegenwoordigers een oriënterend debat over de verhouding tussen de overheid en de lokale overheden enerzijds en de religieuze groeperingen anderzijds. Het principe van open neutraliteit, noodzakelijke voorwaarde voor de instandhouding van een interculturele en levensbeschouwelijke dialoog in Luxemburg, staat voorop. De regering benadrukt dat religieuze waarden geen voorrang kunnen hebben op seculiere waarden.
Een reflectiegroep wordt in maart 2012 opgericht. Op 3 oktober 2012 wordt hun rapport over de betrekkingen tussen de overheid en de religieuze en filosofische gemeenschappen overgemaakt aan de overheid. Het gedetailleerde rapport inventariseert het statuut en de financieringswijze van de levensbeschouwingen in Europa en spitst zich dan toe op de situatie in het Groothertogdom, met aandacht voor het historische, juridische en financiële luik.
De experten wijzen erop dat het gehele systeem steunt op een regeling die meer dan 200 jaar oud is. Het systeem is stroef, weinig transparant en getuigt niet van goed bestuur, van besturen met aandacht voor de lange termijn. Er wordt opgemerkt dat de invloedsfeer van de katholieke kerk verreikend en dominant is. Het systeem van erkenning via conventies laat niet toe in te spelen op de snel wijzigende maatschappelijke werkelijkheid en discrimineert. Verwijzende naar de secularisatie en de diversiteit aan overtuigingen wordt benadrukt dat het de taak is van de overheid tot het nauwgezet respecteren van neutraliteit en onpartijdigheid.
Er is ook de verschillende behandeling tussen de geconventioneerde religieuze gemeenschappen en de andere gemeenschappen. Om de bestaande ongelijkheid weg te werken dient het systeem van erkenning en financiering uitgebreid tot de niet-confessionele filosofische gemeenschappen. Er ontbreekt tevens een duidelijk wetgevend kader.
Aan de gemeenten wordt de verplichting opgelegd financiële steun te verlenen voor de gebouwen bestemd voor de eredienst van de Rooms-Katholieke Kerk en de kerkfabrieken. Wat de instandhouding van gebouwen voor de katholieke eredienst betreft moet rekening worden gehouden met het dalende gebruik en met de vermindering van het aantal priesters. Mogelijke pistes zijn een gebruikswijziging of reaffectatie. Een profaan gebruik kan worden overwogen.
De groep experten buigt zich ook over het bestaande levensbeschouwelijke onderricht in de Luxemburgse scholen. Indien het huidige systeem wordt gehandhaafd, moet men voorzien in de uitbreiding van de mogelijkheid om binnen het schoolcurriculum levensbeschouwelijk onderricht aan te bieden. Godsdienstlessen kunnen ook worden vervangen door lessen die, op niet-confessionele wijze, de leerling in contact brengen met diverse doctrines, overtuigingen en zingevingssystemen.
De commissie besteedt ook aandacht aan de levensbeschouwelijke begeleiding. Het afwezig zijn van begeleiding voor wie zich niet kan terugvinden in het (katholieke) aanbod is een pijnpunt. Alle burgers hebben immers recht op morele bijstand in overeenstemming met hun persoonlijke overtuiging.
Op 20 januari 2015 stelde de Luxemburgse Premier Xavier Bettel het akkoord tussen de Luxemburgse overheid en de op het Luxemburgse grondgebied gevestigde religieuze gemeenschappen voor.
In overeenstemming met het regeringsprogramma past men via een verdrag de relatie tussen de staat en de geloofsgemeenschappen aan de maatschappelijke realiteit aan, introduceert men een gemeenschappelijke cursus "waardenonderwijs" en hervormt men de relatie tussen de gemeenten en de kerkfabrieken.
_Do ut des
De geconventioneerde levensbeschouwingen dienen de grondwettelijke rechten en vrijheden, de openbare orde, de democratische waarden, de mensenrechten en de gelijke behandeling en gelijkheid tussen mannen en vrouwen te garanderen. Zij verbinden zich ertoe elk lid dat handelt of oproept tot een daad in strijd met de eerbiediging van deze principes uit te sluiten. Financiële sancties zijn mogelijk.
De conventie stelt de jaarlijkse financiële steun vast voor elke religieuze gemeenschap. De bedragen van de bestaande financiële enveloppes worden evenwel geleidelijk afgebouwd. In totaal zal de financiële steun van de staat dalen van 24,6 miljoen euro naar 8,3 miljoen euro, waarvan 6,75 miljoen euro voor de katholieke kerk (vergeleken met de bestaande toegekende som van 23,72 miljoen euro een duidelijke daling).
In het basis- en voortgezet onderwijs wordt een nieuwe gezamenlijke cursus "waardenonderwijs" ("éducations aux valeurs") ingevoerd die de vakken "formation/éducation morale et sociale" et "instruction religieuse et morale" vervangt.
Een Fonds voor het beheer van religieuze gebouwen van de katholieke eredienst, dat de opdrachten van de kerkfabrieken overneemt, wordt opgericht.
In ruil voor financiering uit de staatsbegroting moet geestelijke bijstand worden verleend aan eenieder.
_Personeelsleden: wedden en pensioenen
De erkende religieuze gemeenschappen engageren zich ertoe hun medewerkers - vanaf de datum van goedkeuring van het verdrag - niet langer ten laste van de staatsbegroting aan te werven. Nieuwe werknemers krijgen een klassieke arbeidsovereenkomst voorgelegd. Salaris en pensioen worden enkel gewaarborgd aan het personeel dat vóór de inwerkingtreding van het verdrag in dienst werd genomen. De personeelsleden dienen hun pensioenrechten ten laatste bij het bereiken van de leeftijd van 65 jaar te laten gelden.
Elke religieuze gemeenschap dient een boekhouding “en bonne et due forme” te voeren. De jaarrekeningen worden gecontroleerd door een bedrijfsrevisor, dan wel een rekeningcommissaris en het verslag hiervan moet worden overgemaakt aan de bevoegde minister.
_Le cours commun éducation aux valeurs
De hervorming van de levensbeschouwelijke vakken was reeds geruime tijd voorwerp van onderzoek. Niet enkel de administratief-organisatorische implicaties of de kost waren bron van bezorgdheid. De organisatie van separate levensbeschouwelijke vakken werd ook gezien als hindernis voor een leren samenleven in een zich sterk diversifiërende samenleving.
De conventie met de Rooms-Katholieke kerk voorziet in de invoering van voormeld gemeenschappelijke vak dat deel uitmaakt van het curriculum. De cursus wordt in een eerste fase gegeven door die leerkrachten tot dan toe belast met de afgeschafte vakken. Zij worden geleidelijk vervangen, ingevolge pensionering of omscholing, door gespecialiseerde leraren. Leerkrachten die zich willen inzetten binnen de katholieke kerk zelf, wordt de mogelijkheid geboden om de overstap te maken met behoud van bepaalde rechten. Dit (uitdovende) kader wordt echter beperkt tot 40 voltijdse equivalenten.
_Het onroerend patrimonium
Het door de groep experten opgestelde rapport maakt gewag van de last van dit patrimonium. Er wordt gewezen op het tanende gebruik van de kerken en het personeelsprobleem. De conventie bepaalt dat een “Fonds de la gestion des édifices religieux du culte catholique" in de plaats van komt van de tot dan toe bestaande kerkfabrieken. De kerkfabrieken die instaan, op lokaal vlak, voor het beheer en het onderhoud van de gebouwen, worden samengevoegd tot één fonds belast met het beheer van het patrimonium van de Rooms-Katholieke Kerk. Hiermee wil men een eind maken aan de diverse lasten die door de lokale overheden moeten worden gedragen, waaronder de bijpassing in de tekorten van de kerkfabrieken. In geen geval moet de gemeente financieel tussenkomen in kosten die betrekking hebben op een gebouw dat tot het Fonds behoort. De Rooms-Katholieke Kerk moet instaan voor de huisvesting van parochiepriesters en voor het onderhoud van kerken en pastorieën.
_De nieuwe Grondwet verankert de wijzigingen
Een nieuwe Grondwet is van kracht geworden op 01/07/2023. In het "herzieningsvoorstel" werd reeds verduidelijkt dat onder meer artikel 106 (salaris en pensioenen) van de Grondwet zou worden ingetrokken".
Diverse artikelen werden effectief geschrapt (artikelen GW 1868 - 22, 26, 106 en 110). Verdwenen is inderdaad artikel 106 GW 1868 dat bepaalde dat de salarissen en de pensioenen van bedienaren van de eredienst door de staat worden gedragen en bij wet geregeld.
Een nieuw artikel 24 en een nieuw hoofdstuk (sectie 3 - artikel 120) behandelen en verankeren de relatie tussen de staat en religieuze gemeenschappen.
De tekst bepaalt nu dat de relatie tussen de staat en religieuze gemeenschappen bij wet wordt geregeld. Conventies die door de Kamer van Afgevaardigden moeten worden goedgekeurd, binnen de grenzen en vormen die bij wet zijn vastgesteld, regelen alles in detail.
Verdwenen is ook de verwijzing naar God in de eedformule (artikel 110 GW 1868). In het nieuwe artikel 22 staat nu dat er geen eed mag worden afgelegd, behalve op grond van de wet, die de vorm van de eed bepaalt.
Quid België?
(Lees hier deel 1 van dit essay.)
Meer van Alain Vannieuwenburg