26 september 2023
Straf de bonafide slachtoffers van phishing niet
Op 17 augustus 2023 kopte VRT news 'Shanna uit Varsenare is 25.000 euro kwijt door oplichting via internet’. Het is geen alleenstaand geval. Enkele weken eerder verloor, in de politiezone Puyenbroek, een slachtoffer 200.000 euro door online oplichting. Agressieve phishing mails dreigen huurmoordenaars op u af te sturen. Waar is de tijd van de Nigeriaanse prinsen die de hemel op aarde beloofden?
Phishing is een vorm van online oplichting. Omdat cybercriminaliteit duidelijk aan een opmars bezig is, onder meer door technologische innovaties, en de traditionele criminaliteitsvormen een daling kennen, is het goed om het onderwerp geregeld onder de aandacht te brengen. Ik doe dit vanuit een evolutionair perspectief, een invalshoek die in de sociale wetenschappen minder aan bod komt, maar heel complementair is.
Vanwaar de complementariteit? Het is eigenlijk vrij logisch als je fenomenen vanuit een gelaagd perspectief wilt verklaren. Sommige wetenschappers willen een fenomeen zoals phishing verklaren op basis van directe oorzaken (wat heeft er aanleiding toe gegeven, wat was de directe oorzaak …). We noemen dit proximale verklaringen. Andere wetenschappers willen een fenomeen zoals phishing verklaren op basis van nut (waartoe dient het, wat is de functie …). Dit noemen we ultieme verklaringen.
Wanneer we oplichting vanuit een evolutionair perspectief willen begrijpen, begeven we ons op het niveau van de fylogenie en de evolutionaire functies, bijproducten en huidige maladaptaties. Phishing is een vorm van deceptie. Deceptie (liegen en misleiding via communicatie en manifest bedrog) wordt omschreven in de evolutionaire biologie als een interessante alternatieve gedragsstrategie.
Vanuit een evolutionair perspectief kan men zeggen dan oplichting van alle tijden is en niet noodzakelijk beperkt is tot de mens. Tal van prooidieren dragen uiterlijke tekenen die roofdieren afschrikken, ook dat is misleiding, en het dient de overleving van diegene die zich van dit mechanisme bedient. Dat oplichting in de menselijke gedragsstrategie zit, is daarom niet vreemd. Het zal daarom ook altijd blijven bestaan. De uitdaging zit hem in het feit dat men er beleidsmatig (zowel preventief als reactief) op een constructieve manier mee omgaat. Culturele evolutie speelt een belangrijke faciliterende rol in het voorzien van de technologische mogelijkheden voor oplichting. Daar waar de eerste phishing mails er verdacht eenvoudig uitzagen, zien we, naast de evolutionaire wapenwedloop tussen daders en slachtoffers, ook een evolutionaire wapenwedloop tussen diegenen die zich bedienen van malafide praktijken en diegenen die daar iets trachten aan te doen.
Stel dat iedereen in een sociaal systeem elkaar zou oplichten, dan stort het systeem in. Maar zolang een beperkt percentage zich ermee inlaat, kan de strategie voordelen opleveren, in termen van reproductie en overleving.
Wat nu problematisch is aan de wijze waarop bepaalde vormen van phishing worden aangepakt, is dat de verantwoordelijkheid bij het slachtoffer gelegd wordt. Immers, individuen maken keuzes en laten zich misleiden. 'Ze hadden het maar beter moeten weten … eigen schuld, dikke bult’, zo luidt de redenering, maar die redenering is niet geheel correct. Wat ze aantrekkelijk maakt, is dat het principe van de eigen schuld verhindert dat er gecompenseerd moet worden door de instelling. Om dit te begrijpen, dient men de redenering van instituties zoals banken onder de loep nemen. Ik blijf even bij de banken en de logica van de bankiersparadox. Volgens die paradox leent men geld aan wie solvabel is. Geen enkele bank wil evenwel verlies maken, volgens een gelijkaardige logica wil geen enkele bank zelf opdraaien voor de kosten. Op die manier wordt het moeilijk om hulp te bieden aan diegenen die de hulp of het krediet het meest nodig hebben. Bij toepassing van deze logica op slachtofferschap van phishing, lijkt een bonafide slachtoffer een tweede maal slachtoffer te worden. Criminologen spreken in hun jargon over secundaire victimisatie.
Oplichters beschikken evenwel over de uitzonderlijke gave misbruik te maken van de menselijke goedgelovigheid en de neiging tot vertrouwen (vertrouwen is een belangrijke eigenschap in een sociale diersoort). Er is evenwel variatie in dat vertrouwen, de ene heeft het al wat meer dan de andere. Dit wil zeggen dat de ene kwetsbaarder is voor oplichting (en uitbuiting) dan de andere.
In dat opzicht wordt het individu gestraft voor zijn goedgelovigheid. Vandaag zijn de Nigeriaanse prinsen en prinsessen een relikwie uit de begindagen van het internet. In tijden waarin phishing mails (en chatberichten) beter worden van kwaliteit, dient ook de tegenreactie van de instellingen genuanceerd te zijn en mag een instelling niet elk slachtoffer over dezelfde kam scheren en responsabiliseren. Uiteraard moeten instellingen zoals banken zich ook kunnen indekken tegen valse aangiften. Net zoals verzekeraars behoed moeten zijn tegen frauduleuze aangiften van diefstal. Daar gaat het mij niet om.
Een belangrijke boodschap van dit verhaal is eenvoudigweg de volgende. In tijden waarin het vertrouwen in de meeste instellingen op een laag pitje staat, kan men het zich niet permitteren om geen grondig onderzoek te doen naar de omstandigheden waaronder het slachtofferschap plaats vond. Zo vermijdt men dat de bonafide slachtoffers (voor de eenvoud wie te goeder trouw gehandeld heeft en zich heeft laten vangen) het niet met de malafide slachtoffers (voor de eenvoud wie valse aangiftes doet) moeten bekopen. Malafide aangiften zijn immers een belangrijke reden waarom instellingen zich indekken. Individuen dienen hun vertrouwen te winnen bij instellingen, maar het omgekeerde is evenzeer waar. Daarom is grondig onderzoek noodzakelijk en zo vermijdt men dat de bonafide slachtoffers van phishing het met de malafide moeten bekopen.
Meer van Lieven Pauwels