11 september 2023
De bevrijding was niet voor iedereen feest
Begin september 1944 rolden de geallieerde tanks door de straten van Antwerpen, Gent, Brussel, Leuven, Lier en Kortrijk. In hun zog volgde een golf van bevrijdingsfeesten. In veel Vlaamse steden werd het einde van de oorlog uitbundig gevierd. Het begin van een mooie traditie. Op vrijdag 1 september opende Antwerpen de vieringen met zijn traditionele Bal van de Bevrijding. Op de promoaffiche wordt stevig geswingd. In Deurne volgen een openluchtspektakel en een braderij. Elders staan militaire stoeten en re-enactments, politieke speeches of religieuze ceremonies op de agenda.
Deze festiviteiten wekken echter foutief de indruk dat de oorlog begin september achter de rug was. Voor onze voorouders en hun familie waren de zomer en de herfst van 1944 allesbehalve een feest. Het laatste Jodentransport vertrok op 31 juli uit de Mechelse Kazerne Dossin. Verzetsstrijder Léon Puyenbroeck, de overgrootvader van een van ons, zat toen nog in de Antwerpse Begijnenstraat gevangen. Op 10 augustus kwam hij in het Duitse concentratiekamp Buchenwald aan, samen met ruim achthonderd andere politieke Belgische gevangenen.
Drie weken later, op 31 augustus 1944, vertrok uit Antwerpen nog een lange deportatietrein met zowat 1.400 Belgische politieke gevangenen naar het concentratiekamp Neuengamme, nabij de havenstad Hamburg. Verzetsstrijder Henri Neudt, de grootvader van een van ons, en 1.500 andere gevangenen werden op 2 september 1944 nog vanuit Sint-Gillis op een trein naar de Duitse concentratiekampen gezet. Het betrof gelukkig de zogenaamde 'spooktrein': een befaamd transport dat door leden van het Belgische verzet is tegengehouden.
De families en vrienden van deze duizenden mensen verkeerden nog lang na de bevrijding in het ongewisse. In de meeste gevallen kenden ze pas tegen de zomer van 1945 het lot van hun geliefden. Van de laatste 1.400 gedeporteerden kwamen er amper tweehonderd levend terug. In ons familiearchief zit een hartverscheurende brief van onze overgrootmoeder, die op 28 augustus 1948 (!) vraagt of er meer nieuws over Léon Puyenbroeck is. Zij en haar twee zonen zagen Léon nooit meer terug.
Op de swingende affiche voor het Antwerpse Bal van de Bevrijding is van deze tragiek geen spoor te bekennen. Al te vaak is het bevrijdingsnarratief eenzijdig en gedeeltelijk blind. Vooreerst bracht september niet het einde van de oorlog. Rond de Schelde was er nog weken strijd. De V-bommen veroorzaakten in de herfst veel trauma's en ellende rond Antwerpen en Luik. Het Ardennenoffensief, dat enkele weken later losbarstte, bracht het oorlogsfront plots weer heel dichtbij.
We kennen allemaal de foto's van de samentroepende burgers rond de Britse, Amerikaanse en Canadese tanks. Maar van de vrouw met haar twee zoontjes alleen thuis, zonder nieuws over hun opgepakte vader, zijn geen foto's. Van de honderden Joodse kinderen die de feestvierders door de straten zagen trekken en die later wees bleken te zijn, zijn geen foto's. Van de duizenden radeloze ouders, verteerd door verdriet en de tergende onzekerheid over het lot van hun zonen en dochters, zijn geen foto's.
In de komende dagen zal het V-teken – die wereldberoemde uitvinding van het Belgische verzet – op veel plaatsen te zien zijn. Tijdens en na de oorlog was het V-teken een baken van hoop dat stond voor vrijheid en victoire. Bij de komende bevrijdingsfeesten staat het voor vieren. Wanneer zal het V-teken ook staan voor verlies en vergeten verdriet? Allemaal onderdelen van eenzelfde realiteit die aandacht verdienen.
Dat betekent niet dat we de bevrijding ongemerkt moeten laten passeren. Dat niet geklonken en gedanst mag worden. Laat ons elke overwinning op het nazisme herinneren en vastgrijpen, maar laten we dat nooit doen zonder stil te staan bij het verdriet van het verlies dat daarbij hoorde. Toen, en ook vandaag nog.
(Dit artikel verscheen eerder in de krant De Tijd op 1/9/2023. Overgenomen met toestemming van de auteurs.)
Meer van Dany Neudt en Niel Staes