De seculariseringstheorieën hebben zich tot hiertoe voornamelijk beziggehouden met het christendom. Maar wat met de islam? Dat is een uiterst belangrijke en interessante kwestie. Voor ik daar een antwoord op geef eerst nog even dit: in deze discussie is het enorm belangrijk om een onderscheid te maken tussen 'secularisering' en 'secularisme'. Het eerste is descriptief, het tweede normatief. Secularisering beschrijft het proces waarin het maatschappelijke belang van religie vermindert. Secularisme is een politiek-filosofische doctrine die de openbare rol van religie aan banden wil leggen. Door de politieke constellaties sinds de zestiende eeuw met onder andere de reformatie, de opkomst van de burgerij, de industrialisering en de opkomst van de natuurwetenschapen verloor de Kerk haar morele gezag, maar ook het monopolie als politieke machtsorde. Voor sociologen als Émile Durkheim en Max Weber was het onvermijdelijk dat religie in de moderne wereld zou worden teruggedrongen. Maar vandaag is die stelling betwistbaar. Hoewel we in Europa door de jaren heen een sterke terugval zagen van religieuze beleving, lijkt die these buiten Europa helemaal niet van toepassing. Zelfs in de Verenigde Staten, waar de scheiding van kerk en staat wordt gestipuleerd in de grondwet, is de samenleving nog helemaal doordrongen van religie. Ook in de islamwereld is God nog springlevend. Is God dan vandaag werkelijk dood? Volgens sommigen wel, maar duurt het lang om zijn lijk af te voeren. Volgens anderen is hij springlevend en zit hij vooral gevangen tussen modernisme en extremisme. In elk geval is het belangrijk om goed te definiëren wat  secularisering precies inhoudt, voor men uitspraken doet over een al dan niet toenemende secularisering.

Om een goed beeld hierover te krijgen doe ik een beroep op de Spaanse godsdienstsocioloog José Casanova, die ook drie vormen van secularisering onderscheidt. Ten eerste spreekt hij over secularisering in de betekenis van 'ontkerkelijking'. Hoewel veel traditionele kerken de afgelopen decennia aanhang verloren, is er van een wereldwijde ontkerkelijking volgens hem nog geen sprake. Een tweede vorm noemt hij de 'maatschappelijke differentiatie', waarbij politiek en economie loskomen van de religieuze sfeer en niet meer in die termen worden gerechtvaardigd. De laatste betekenis is secularisering als privatisering van religie. De collectieve beleving van religie wordt ingeruild voor een individuele. Dat is wat we vandaag in Europa zien gebeuren. Geloven – ook in God – blijft dan nog wel belangrijk, maar het sociale construct dat daaruit is voortgevloeid wordt verlaten. Men doet aan 'believing', maar niet meer aan 'belonging'. De bekende Franse islamoloog Gilles Kepel zei hierover al in zijn boek La Revanche de Dieu (1991) dat God zijn succes niet te danken zal hebben aan de kerk, tempel, moskee of synagoge, maar vooral aan bevlogen individuen. Het geloof wordt losgekoppeld van een religieus instituut. Maar dat geldt vandaag niet voor iedereen. Sommigen gaan net door – de voor hen doorgedreven individualisering – op zoek naar geïnstitutionaliseerde religie, als ultiem middel voor gemeenschapsvorming, maar ook als antwoord op de 'bureaucratische zielloze' maatschappij.

Ook bij moslims in het Westen ontwaar je al deze seculariseringstendensen. Voor sommigen is geloof een uitermate individuele beleving. Zij dulden niet langer moralistische 'imams' die hun levenspad willen bepalen. Anderen zien vooral het gevoel van gemeenschap en geborgenheid in de islam als iets waardevols. Nog anderen kiezen voor een vrij reactionaire conservatieve invulling en vallen vooral voor de sterke normen en regels in de islam als een antwoord op de volgens hen té vrije samenleving waar 'alles kan en alles mag'. Bij gebrek aan een normatief kader scheppen zij er zelf een. Er zijn ook moslimjongeren die uit reactie op de secularisering en perceptie van uitsluiting opnieuw wat meer naar de religie teruggrijpen. In de literatuur wordt dat  aangeduid met reactieve religie.

Ik zie ook cultuurmoslims. Moslims die niet strikt leven naar de regels en bijvoorbeeld alcohol drinken, niet vijfmaal per dag bidden, niet langer meedoen met het vasten enzovoort. De moderne, bureaucratische samenleving die nauwelijks rekening houdt met religieuze gebruiken maakt het voor participanten in de samenleving niet altijd mogelijk orthodox te leven en duwt hen – soms onvrijwillig – in de richting van secularisering.

Tegelijk is het weer moeilijk om vandaag te spreken van een totale ontmoskeeïng hier in het Westen. Anders dan bij de katholieke kerken, is er nog geen sprake van een totale leegloop in de moskeeën. Om praktische redenen kunnen mensen inderdaad vaak niet elke dag naar de moskee komen, maar de vrijdagdiensten worden toch nog druk bezocht. In de Gentse El Fath-moskee, waar ik elke vrijdag de dienst verzorg, ontvang ik meer dan duizend bezoekers. Idem dito voor andere moskeeën.

De secularisering zal zich inderdaad doorzetten. Maar dat betekent niet dat religie helemaal zal verdwijnen. Religie zal andere vormen aannemen, die haar levensvatbaar maken in een seculiere context. Habermas spreekt in dit verband over de postseculiere samenleving. Ongeacht of je secularisering als iets positiefs (terugschroeven van religieuze macht) of als iets negatiefs  (verlies van zingeving) beschouwt, je kunt er maar beter van uitgaan dat religie niet verdwijnt en op een constructieve manier kan bijdragen aan het samenleven.
Ook bovenstaande zin is mogelijks verwarrend wat de precieze betekenis van 'secularisering' is.

We stellen bijvoorbeeld vast dat het aantal moslims in ons land blijft toenemen. Op dit  moment is zo'n 7,6 procent van de Belgische bevolking moslim. Maar onderzoek toont aan dat dit in elk geval veel minder is dan wat de gemiddelde Vlaming, Nederlander, Duitser of Fransman denkt. Het percentage moslims in onze samenleving wordt namelijk drastisch overschat. De té grote maatschappelijke en politieke aandacht voor de islam creëert een valse  perceptie. Maar ondertussen voedt die perceptie wel de angst voor islamisering.

Ik onderken dat de beleving van de islam bij sommige moslims in Europa niet altijd compatibel is met ons samenlevingsmodel. Het is vaak een mix van de islam die ze hebben meegekregen van de ouders en een oerconservatieve islam uit Saoedi-Arabië. De ouders waren vaak gastarbeiders die zelf niet uit grote steden kwamen en geen opleiding hebben genoten. Ze beleefden een praktische en ritualistische islam, met weinig nood aan inhoudelijk debat. De islam uit Saoedi-Arabië is dan weer simplistisch, laat weinig ruimte voor contextualisering en nuance, en vertrekt vanuit een binaire logica: alles is zwart of wit. Vele jongeren schipperen hiertussen. Dat doorbreken is niet gemakkelijk. Hun religieuze opvattingen zitten ingebakken in tradities en generaties van opvoeding. Men moet nieuwe concepten ontwikkelen die vervolgens kunnen doorsijpelen naar de moskee, naar onderwijsinstanties en sociale media. Het is de groei van die oerconservatieve islam, met name het salafisme, die veel mensen vandaag doet huiveren. Toch blijft de aantrekkingskracht van deze vorm van islam bij heel wat moslimjongeren in Europa groot. Enerzijds zijn het vooral zoekende jongeren die hun vertrouwen in de samenleving verloren hebben die eraan ten prooi vallen, anderzijds zijn het ook mensen die er een vrij en losbandig leven op nahouden en plots kiezen voor een zuivere en eenduidige interpretatie. Het salafisme is een subcultuur die jongeren een identiteit en houvast aanbiedt en als instrument wordt aangewend om zich te onderscheiden van de brede samenleving waarmee zij zich niet langer verwant voelen. Ook is het een manier om te rebelleren tegen de gevestigde orde en zich af te zetten tegen de moderne samenleving. De meesten onder hen doen dat vreedzaam door zich af te schermen van het grote publiek, en zich passief en lethargisch op te stellen.

Hoewel het salafisme nog wel aantrekking heeft op sommige jongeren, denk ik dat het de laatste stuiptrekkingen zijn die de weg bereiden voor een normalisering van de 'rationele' islam die geschoeid is op Europese leest. Je ziet trouwens ook signalen vanuit Saoedi-Arabië – de bakermat van het salafisme – en in het bijzonder van kroonprins Bin Salman. Er worden initiatieven genomen richting een modernere invulling van islam. Je merkt dat ook aan hun beleid naar Europa toe, waarbij men het salafisme als propagandamachine van het koninkrijk stelselmatig loslaat. Zo was de grote moskee in Brussel sinds de jaren zeventig bezit van Saoedi-Arabië, maar na alle heisa die hierover na de aanslagen ontstond, bleek het koninkrijk tot ieders verbazing bereid de moskee uit handen te geven. Het was voor hen een belangrijk centrum in Europa, het hoofdkwartier van de wereldliga van moslims. Als Saoedi-Arabië de islam in deze vorm als politieke ideologie werkelijk loslaat en de financiering van onlinepropaganda stopt, zullen moslims ongetwijfeld met andere richtingen binnen de islam in aanraking komen.

Het probleem in de islamwereld is niet het uitblijven van een verlichting, maar wel het ontbreken van een culturele revolte zoals we die hier in de jaren zestig hebben gekend en die het waardelandschap in Europa fundamenteel heeft hertekend. In de plaats daarvan kwam een reactionaire conservatieve islam op, die nauwelijks terug te leiden is tot de vroegere tradities. Het werd een religie van morele herbewapening tegen de westerse samenleving. Die vorm van islam maakt zelfs een breuk met de traditionele islam zoals we die eeuwenlang hebben gekend. Als ik kijk naar taboes die leven rond bijvoorbeeld seksualiteit, dan zijn deze niet terug te brengen tot de oorspronkelijke islam. De islamgeleerden tussen de achtste eeuw en negentiende eeuw schreven vaak zonder schroom en moralisme over seksualiteit.  Ze verwerkten daarin vrijelijk details over hoe je intiem kunt zijn. Toen die teksten in de middeleeuwen en renaissance werden vertaald naar Europa – via onder andere schrijvers als Guy de Maupassant – werden ze als subversief en pornografisch beschouwd.

De islamitische wereld die zich uitstrekte van China tot Marokko, grote delen van Afrika en Centraal-Azië wist eeuwenlang een mate van welvaart, beschaving en ontwikkeling vol te houden waarvan Europa slechts kon dromen. Pas in de vijftiende eeuw kwam het definitieve omslagpunt en begonnen de Europese verlichting en koloniale expansiedrift. Terwijl moslims met weemoed terugverlangen naar de gloriedagen van Al-Andalus, leren westerse geschiedenisboeken weinig tot niets over die lange islamitische bloeiperiode die de wereld onder meer de gitaar, astronomie, medische wetenschap,  kalligrafie, het rekenstelsel, algebra en overlevering van de grote Griekse filosofen en beroemde Arabische denkers schonk. Het waren de pluriformiteit  van opvattingen en ideeën, het actieve aanmoedigen van wetenschap, filosofie en de rede, religieuze co-existentie en de diverse bevolkingssamenstelling die de verschillende islamitische rijken tot bloei brachten. Terwijl het Westen heel lang weinig tot geen verschillen erkende en een strikte monocultuur had, kende de vroege islam een sterke periode van wat een 'cultuur van ambiguïteit' wordt genoemd. Na die cultuur van grote pluriformiteit van ideeën kwam plots een periode van sterke eenvormigheid. In de tiende eeuw werden binnen de soennitische islam de 'poorten van de ijtihad', de herinterpretatie,  gesloten. De geleerden stelden dat alle regels en principes voor het dagelijkse leven, de samenleving en het bestuur die men aan de Koran en ahadith (overleveringen over het doen en laten van de profeet Mohammed) kon ontlenen, nu bekend waren. Dat betekende dat rechtstreekse (her)interpretatie  van de belangrijkste grondteksten niet langer mogelijk was. Wie hedendaagse vraagstukken wil onderzoeken, kan zich dus uitsluitend richten op de Korancommentaren zoals opgesteld door de geleerden tot de tiende eeuw en latere jurisprudentie. Hierdoor werden nieuwe zienswijzen uitgesloten en kwam het tot een stilstand. Onder meer onder invloed van de bekende islamgeleerde al-Ghazālī (1058-1111) gingen vele moslims zich erbij neerleggen dat wat gebeurt de wil is van God. De gedachte dat alles is zoals God het wil, leidde tot een zeker fatalisme en werkt ontmoedigend. Allah wordt hierdoor een bepaalde verantwoordelijkheid toegeschreven die de mens zelf toekomt. Probleem is dat degenen die zich wel vrijvechten van een dergelijk religieus  denken, vaak kiezen voor een marxistische, linkse zienswijze die eigenlijk hetzelfde resultaat geeft. 'Het is niet de schuld van God, maar het is de schuld van het systeem', luidt het. De verantwoordelijkheid wordt dus steeds buiten zichzelf gelegd. Ook jonge moslims in Europa zitten gevangen in een vreemde kruisbestuiving van beide stromingen. Dat de schuld steeds bij anderen wordt gelegd, biedt ook ruimte aan allerlei complottheorieën. Met mijn pleidooi  voor een rationele islam wil ik sleutelen aan beide kanten. We hebben een islamitisch discours nodig dat noch een defensieve reactie is op het Westen, noch een reproductie van het Westerse denken. De moslims in Europa moeten zich losmaken van de islam in het Midden-Oosten en een islamitisch discours ontwikkelen dat vertrekt uit de Europese cultuur en traditie en daarmee verder schrijft aan de geschiedenis. Dan kom je tot een islam die zich niet afzet tegen Europa, maar deelneemt aan het debat en stevig verankerd is in de Westerse cultuur die gestoeld is op de verlichtingwaarden. Hoewel de weg nog lang is, ben ik hoopvol, en geloof ik dat het de goede kant uitgaat.

De islam is geen monolitische religie en de moslimgemeenschap is niet homogeen. De diversiteit binnen de moslimgemeenschap dendert elke dag voort als een trein. De ene moslim is daarom de andere niet. Duw moslims niet in eenzelfde keurslijf. Laten we vooral ophouden om mensen angst en allerlei doemscenario's aan te praten over een zogenaamde islamisering in het Westen. Wanneer men werkelijk angstig is dat de beperkte toename van moslims een bedreiging vormt voor de Westerse waarden, dan leidt men vooral aan wat de socioloog Willem Schinkel 'een ernstige vorm van sociale hypochondrie' noemt. Ik pleit zeker niet om problemen te ontkennen of bagatelliseren. Maar overdrijven en angst zaaien helpt evenmin. Durf met een moslim in gesprek te gaan, vaak is dat voldoende om met genoegen en zonder angst een roman van Michel Houellebecq te lezen.