21 december 2023
Flinke mensen maken goede keuzes
Het leven wordt duurder. Velen slagen er amper in om rond te komen. Voedselprijzen gaan de hoogte in. Huurprijzen swingen de pan uit. Hetzelfde geldt voor de aankoopprijzen van vastgoed en in feite van zowat alles.
Nu treedt er op momenten zoals deze telkens een bijzonder fenomeen op. Want in plaats van de onrechtvaardigheid van deze evolutie aan de kaak te stellen, kiest een deel van de mensen ervoor om mee te gaan in deze anti-ethische gang van zaken. Noem het een Stockholmsyndroom, dat ervoor zorgt dat tal van mensen hun ontvoerder (die in dit geval Vrije Markt heet) omarmen, als was hij hun bevrijder.
Wellicht speelt de menselijke natuur een doorslaggevende rol in dit alles. De wetenschap gearriveerd te zijn, niet tot de gevallenen te behoren, geeft een kick. Het zorgt voor een gevoel van trots. Dat gaat al gauw over in typisch menselijk egocentrisme.
Hij die goed gespaard heeft en na veel ontbering en noeste arbeid zijn huisje heeft kunnen aankopen, voelt zich de koning te rijk. Hij heeft zijn gehoorzaamheid aan de Heilige Vrije Markt bewezen en hem komt alle geluk toe.
Hij die goed gespaard heeft en na veel ontbering en noeste arbeid zijn huisje heeft kunnen aankopen, voelt zich de koning te rijk. Hij heeft zijn gehoorzaamheid aan de Heilige Vrije Markt bewezen en hem komt alle geluk toe.
Heeft de bezitter niet zijn hele leven alles in het werk gesteld om er te geraken? Is hij niet steeds deugdzaam omgesprongen met zijn centjes? Heeft hij er niet telkens voor gekozen om niet de nieuwste gsm te kopen? Heeft hij niet altijd bewust afgezien van dure reisjes? Heeft hij niet keer op keer de juiste keuzes gemaakt?
Jazeker, dat heeft hij! Als een soort ridder-van-de-Vrije-Markt heeft hij zijn geloof verdedigd en geleefd. Zijn ontberingen hebben hem – terecht – tot meester gemaakt over een stuk grond en de stenen die daar, in de vorm van een woning, op staan. Al de leidingen en al de dakpannen en het bankiraiterras naast de vijver in zijn tuintje behoren hem toe. Het is hem gegund!
Neen, een factor zoals geluk heeft niks te maken met de cursus honorum[1] die de bezitter van dit vastgoed heeft doorlopen. Enkel verdiensten zijn het, die hem naar de hoogste toppen van de meritocratische droom hebben geleid. Net zo voor de voetballer, die miljoenen en miljoenen verdient. 'Word dan zelf voetballer!’ Tja, dat een mens daar niet aan denkt. 'Dat zijn nu eenmaal de wetten van de Vrije Markt! Of ben je een communist misschien?’
_Wee de niet-flinke!
Armoede impliceert onmacht. Van oudsher zijn armen verdacht. Armoede is een vloek. En mensen willen met zo’n vloek niks te maken hebben. Ze haten het, ze minachten het. Eenieder die zich in armoede bevindt krijgt de wind van voren. 'Moesten ze maar de juiste keuzes gemaakt hebben in het leven. Keuzes, keuzes!’
Wee hij die niet over zijn eigen huisje beschikt! Hem treft de toorn van de Heilige Vrije Markt en diens apostelen. 'En je kan toch lekker eten maken, zonder dat dat veel moet kosten? Koop groentjes op de versmarkt, of bij de boer! Hoezo kan je voor de verjaardag van je kind geen lekkernijen meegeven naar school? Of ben je daar te lui voor, kost dat te veel moeite? En wat zeur je, dat je kind niet mee kan op schoolreis, omdat dat te veel kost? Ga dan meer werken! Mijn zoon doet drie jobs! En hoor je hém klagen? Nee hoor, hij weet tenminste wat het leven inhoudt! Je moet er iets voor over hebben! Van werken is er nog nooit iemand gestorven!’
Tal van bovenstaande filosofische wetenswaardigheden komen uit de koker van de aangemeerden, van zij die het meritocratische Walhalla bereikt hebben. Hoewel er op heel wat van hun diepere inzichten het een en ander valt af te dingen, zorgt de loutere status van waaruit ze die kennis op de wereld loslaten voor een extra mokerslag bij de niet-aangemeerde medemens.
De niet-bezitter is de gevallene, de half-mens, of erger: de niet-mens, de profiteur. Deze onmens moet niet komen aanzetten met begrippen zoals pech, of andere uitvluchten. Zijn ondergang heeft hij enkel en alleen te danken aan zijn onwil, aan zijn keuzes. 'Keuzes, keuzes!’
_Keuzes mensen, keuzes en vrije wil
'Keuzes, keuzes’, snoeft de bezitter van achter zijn op maat gesnoeide haag naar zijn buurman, die wegens allerlei redenen in financieel minder goede papieren zit. Vervolgens wandelt de bezitter van deze op maat gesnoeide haag over zijn gemillimeterde gazon naar binnen, waar hij plaatsneemt in zijn dubbel en dik verdiende Eames loungestoel. Daarin gezeten kijkt hij door het raam, naar het mos op de vensterbank van die loser van een buurman. Dan schudt hij meewarig met zijn hoofd, terwijl een monkellachje zijn zelfvoldane tronie siert.
'Mijn dochter heeft telkens mooi haar zuur verdiende centjes opzij gezet en ging nooit uit. Nooit ging ze op vakantie en haar gsm was er eentje uit de oude doos. Nu heeft ze met de door haar gedurende jaren gespaarde centjes haar eigen huisje gekocht, haar nestje. Het kan dus. Het kan dus wél, maar je moet het wel willen hé! Keuzes maak je nog altijd zelf!’
Deze woorden komen uit de mond van de fiere mama, die het niet laten kan te snoeven over dochterlief, die misschien inderdaad spaarzaam door het leven gaat, maar tegelijkertijd wellicht over de nodige portie meevallers heeft beschikt. Mama kan het niet laten om aan eenieder die het horen wil (maar ook aan alle anderen) kond te doen van die geweldige opvoeding ('opvoeding, opvoeding!’) die ze haar dochter heeft gegeven. Die ligt ten slotte aan de basis van al dat succes. Dat de biologische loterij, die ervoor heeft gezorgd dat dochterlief over een consciëntieus en spaarzaam karakter beschikt, een rol speelt in de gebeurtenissen, is een feit dat ondergesneeuwd wordt door de nadruk te leggen op omgevingsfactoren en het belang van de vrije wil.
'Maar kan het dan niet zijn dat uw dochter het geluk heeft gehad om niet met grote tegenslagen te ma …?’
'Neen hoor. Zo moet je niet beginnen! Geluk maak je zelf!', corrigeert de fiere mama per direct. 'Keuzes, keuzes’, orakelt ze, haar cher fille arrivée indachtig.
'Neen hoor. Zo moet je niet beginnen! Geluk maak je zelf!', corrigeert de fiere mama per direct. 'Keuzes, keuzes’, orakelt ze, haar cher fille arrivée indachtig.
_Top-humanisten die allemaal John Galt[2] heten
Je zou kunnen denken dat deze mensen, die altijd maar weer goede keuzes maken, top-humanisten zijn. Zoveel verantwoordelijkheid kunnen koppelen aan al die keuzevrijheid is een ware viering van de vrije wil.
Het is tegelijkertijd een totale negatie van de biologische aanleg, die onlosmakelijk verbonden is met al die keuzes die mensen maken. Het niet in overweging nemen van de factoren geluk en toeval (bovenop de natuurlijke aanleg) kenmerkt de tunnelvisie die eigen is aan mensen die de meritocratische leer bijna als een doctrine uitdragen.
Het is tegelijkertijd een totale negatie van de biologische aanleg, die onlosmakelijk verbonden is met al die keuzes die mensen maken. Het niet in overweging nemen van de factoren geluk en toeval (bovenop de natuurlijke aanleg) kenmerkt de tunnelvisie die eigen is aan mensen die de meritocratische leer bijna als een doctrine uitdragen.
Typerend voor de aanhangers van die doctrine is het denken in binaire termen. Hij die de doctrine bekritiseert is een communist. Hij is een niet-gunner, een door jaloezie gedreven rancunemachine.
De meritocraat anno 2024 baseert zijn oordelen op een dichotomie die gekenmerkt wordt door flinke en niet-flinke mensen. Voor nuances is geen plaats. Zwart en wit vormen de orde. Rechtvaardigheid, solidariteit en menselijkheid zijn begrippen waar een zurige odeur omheen hangt. Ze ademen de antiflinkheid. Ze worden enkel gewaardeerd door de zwakken.
Een flinke is een soort nietzscheaanse übermensch. Niet dat hij zichzelf zo zal noemen. Heel wat flinken zijn niet vertrouwd met het oeuvre van Friedrich, noch met dat van Ayn Rand. Zonder moraal en bevrijd van de ketenen van de menselijkheid, wenden de flinken hun steven in de richting van de zon. Die keuze maken zij. Zij wél!
Flinke mensen zijn de eeuwige soldaten van de meritocratische droom. Ze houden de droom springlevend en verkondigen hem, zoals evangelisten. De vraag wie John Galt is, dient in deze niet langer gesteld. Elke eigengereide propagandist van het eigenbelang ten koste van dat van anderen is een John Galt. Met die nuance dat de ongebreidelde vrijheid van de menselijke geest, zoals John Galt die vertegenwoordigt, in werkelijkheid gebonden is aan de beperktheid ervan. De grenzen van de vrije geest heten egocentrisme en zelfvoldaanheid.
[1] De cursus honorum was een hiërarchie van magistraat-betrekkingen die een Romeins burger ten tijde van de Republiek diende te doorlopen om het consulschap te kunnen bereiken.
[2] John Galt is een figuur uit de roman Atlas Shrugged (1957), van de Russisch-Amerikaanse schrijfster en filosofe Ayn Rand. Galt staat model voor de ondernemer die zich niets gelegen laat aan beperkingen die worden opgelegd door de staat. Hij kan beschouwd worden als de kampioen van het ultraliberalisme, het kapitalisme en de meritocratie.
Meer van Jeroen Follens
[2] John Galt is een figuur uit de roman Atlas Shrugged (1957), van de Russisch-Amerikaanse schrijfster en filosofe Ayn Rand. Galt staat model voor de ondernemer die zich niets gelegen laat aan beperkingen die worden opgelegd door de staat. Hij kan beschouwd worden als de kampioen van het ultraliberalisme, het kapitalisme en de meritocratie.