24 augustus 2023
Over lijken
In Antwerpen loopt deze zomer onder de titel 'Barokke Influencers' een stadsfestival over de jezuïeten. Die hippe term is een beetje misleidend als het gaat over de historische betekenis van de Societas Jesu, zowel in Antwerpen als daarbuiten ('urbi et orbi', zoals ze hier zeggen). Vanzelfsprekend hebben jezuïeten niet echt veel te maken met de digitale aandachtshoeren die reclame maken voor make-up of afslankcrèmes: traditioneel werkt de Societas Jesu liever in het verborgene. Dat was minder zo na de val van Antwerpen, toen de jezuïeten een eeuw lang van een protestantse stad een katholieke burcht maakten.
Een paar maanden geleden is het hoofd van de anglicaanse kerk met veel pomp and circumstance beëdigd, terwijl het opperhoofd van de katholieken al meer dan tien jaar op zijn nog pompeuzere troon zit. Jorge Mario Bergoglio is niet alleen paus, maar ook jezuïet en wij beseffen niet genoeg hoe uitzonderlijk dat wel is: in evangelische kringen werd toen gezegd dat dit een van de tekenen was dat de Eindtijd nu echt wel is aangebroken.
Uitzonderlijk was de verkiezing van een jezuïet zeker. In het College van Kardinalen waaruit de nieuwe paus wordt verkozen, vormen de leden van de verschillende kloosterorden een kleine minderheid. Bergoglio is de eerste jezuïet in de geschiedenis voor wie er witte rook uit de schouw kwam. En zijn namelijk een paar belangrijke redenen waarom een jezuïet normaliter helemaal geen paus kan worden en die hebben te maken met de speciale geloften die een nieuw lid van de Societas Jesu moet afleggen. Een daarvan zegt uitdrukkelijk dat een jezuïet geen ambitie mag tonen en zelfs hebben, direct of indirect, om een aanstelling te krijgen in of buiten de Societas, en dat hij alleen in zulke aanstelling mag toestemmen, indien hij daartoe verplicht wordt door een meerdere die dan ook nog eens uitdrukkelijk moet verklaren dat een weigering zondig zou zijn. En toch zijn jezuïeten erg in trek voor hoge ambten in de kerk en levert de orde momenteel zes kardinalen, achttien aartsbisschoppen en een vijftigtal bisschoppen.
Een andere reden waarom jezuïeten geen paus kunnen worden, is hun vierde gelofte: naast armoede, kuisheid en gehoorzaamheid belooft de nieuwe rekruut een absolute gehoorzaamheid aan de paus. Moet de jezuïet-formerly-known-as-Bergoglio nu gehoorzamen aan de paus, of is het omgekeerd? En is hij dan ook nog gehoorzaamheid verschuldigd aan zijn superieuren binnen de orde, met name de superior-generaal van de jezuïeten, il capo di tutti capi, die in Rome wel eens de zwarte paus wordt genoemd? En wordt de paus daardoor papa di tutti papi?
Gehoorzaamheid is belangrijk in alle religieuze bewegingen, maar niemand heeft daar zoveel over nagedacht als Ignatius van Loyola, de stichter van de orde. Gehoorzaamheid is de rots waarop de organisatie is gebouwd, gehoorzaamheid aan zowel de zwarte en de witte paus. Loyola had door zijn militaire achtergrond een duidelijke visie op die volgzaamheid en hij gebruikte in zijn beschrijving een term met een grote toekomst, ook in het leger: kadaverdiscipline. Eerder had hij zijn trouwe luitenant Xaverius naar China gestuurd met de opdracht: Ite, inflammate omnia. Ga, en steek daar de hele boel in brand. Over gehoorzaamheid schreef Loyola dat de ideale rekruut zo zelf-loos mogelijk moest zijn, louter een instrument voor zijn meerdere, als een dood lichaam. Of liever, zo staat het in de Constitutiones van de orde: 'Dat iedereen er wel van overtuigd zij, dat men, levende onder de gehoorzaamheid, zich moet laten dragen, behandelen, bewegen, plaatsen en verplaatsen door de goddelijke voorzienigheid door middel van de oversten, alsof men een lijk ware ("perinde ac si esset cadaver"), of als de stok in de hand van den grijsaard, die hem hanteert naar zijn believen'.
Ik heb dit altijd een hoogst vreemde uitdrukking gevonden: de dood mag dan wel de ultieme nederlaag van het ego zijn, maar wat doe je als overste met een dood lichaam, laat staan met een heleboel lijken? Met een stok kan een grijsaard nog beter lopen of harder slaan, maar voor die doeleinden lijkt een dood mensenlichaam me heel ongeschikt. Hebt u al eens geprobeerd om een lijk te verplaatsen?
In ieder geval is het deze uitdrukking die aan de oorsprong ligt van wat militairen kadaverdiscipline noemen, hoewel ik me niet kan indenken dat lijken op het slagveld een belangrijke rol kunnen spelen, behalve dan misschien als ultiem eindresultaat en dan toch liefst zoveel mogelijk aan de kant van de vijand? In ieder geval is Ignatius van Loyola nog altijd (en blijkbaar tot ieders tevredenheid) de patroonheilige van katholieke soldaten.
Het rare is dat ik in het wild nog nooit een gehoorzame jezuïet ben tegengekomen. De mannen die ik soms vrij goed leerde kennen, waren allemaal veel te eigengereid om zich door wie dan ook als lijk te laten gebruiken. Het gevolg is dat een flink deel van hen zichzelf nog wel jezuïet noemt, maar dan, zoals een van hen het zo mooi uitdrukte, extra muros, buiten de muren. Misschien moeten we maar toegeven dat kadaverdiscipline nooit een goed idee is geweest, behalve dan in het hoofd van Loyola. En om heel eerlijk te zijn, ik was meer dan een beetje tevreden om in het mooie boek bij het stadsfestival te lezen dat ik in een wijk woon die calvinistisch was bij de val van Antwerpen, en niet katholiek.
Meer van Geert Lernout