Niet alleen hebben deze zusterinstellingen hun studiecentra voor Advanced Study – een Humanities Academy op het gebied van onderzoek. Daarenboven trekken zij internationale experten aan die vandaag hoe dan ook over dunne grenzen van wetenschapsdisciplines onderzoek verrichten. Mijn stelling is dat cultuur – wetenschapscultuur – een verbindende factor is. Aan de UGent zijn we erin geslaagd de voorbije jaren professoren, postdocs en studenten van diverse wetenschapsfamilies bij elkaar te brengen, letterlijk met een boek in de hand. Het programma Belezen Wetenschappers heeft ogen geopend, contacten en gesprekken mogelijk gemaakt, banden gesmeed en allianties tot stand gebracht. Economen, juristen, artsen, (bio-)ingenieurs en filosofen – j'en oublie – zijn honderduit komen vertellen vanuit hun passie voor literatuur. In binnen- en buitenland bestaan niet veel vergelijkbare activiteiten in een universitaire context. Door een gesprek over literatuur te faciliteren laat de universiteit toe dat wetenschappers, verspreid over in totaal elf faculteiten, over een gemeenschappelijke of gedeelde belangstelling kunnen spreken. Het gespreksthema van Belezen Wetenschappers was steevast wát het lezen van literaire fictie en non-fictie, van romans en gedichten, bewerkstelligt in het persoonlijke leven en in het professionele onderzoek én hoe dat gebeurt. Ook dit initiatief staat op de lijst van te schrappen projecten aan de UGent. Daarop inleveren is de intellectuele armoede voeden. Wie inspiratie wegneemt, krijgt steriliteit in de plaats. Daartegen moeten we ons als universitaire gemeenschap verzetten. We hebben méér Universitas nodig om studenten van morgen mee te nemen in wetenschappelijke avonturen en speurtochten. Zijpaden zijn wel eens interessanter dan de hoofdweg, dan een louter teleologische of specialistische zoektocht. Laten we van beide invalshoeken het beste aanreiken en met elkaar combineren. Méér humaniora dus in opleidingen voor de onderzoeker van morgen. Zoals de collega's en de bestuurders van de KU Leuven overigens al langer hebben begrepen.

De universiteit van vandaag is een plek van samenhorigheid, een oord voor uitwisseling van ideeën. Tezelfdertijd een vrijplaats voor kritisch denken en desnoods averechts spreken. Rigide structuren, die doorgaans contraproductief werken in een concurrerende omgeving, komen niet tegemoet aan dat voornemen. Over vakgroepsgrenzen en faculteitsmuren heen kunnen we een breed opgezet, ambitieus en naar wetenschappelijke excellentie strevend instituut opzetten. Vervolgens is dit een beleidskeuze die in de kaart speelt van internationalisering en multiperspectivisme, twee beleidsdoelstellingen in de opzet van de universitaire organisatie. Wie vandaag in de geesteswetenschappen bijvoorbeeld bezig is met postkoloniale studie moet ook kaas hebben gegeten van religiewetenschappen, muziek- en theaterwetenschappen, sociologie en vergelijkende cultuurwetenschap, politieke wetenschap, internationale politiek, gender-, ras- en klassenstudies et cetera. Theoretici en onderzoekers die worden erkend als trendsetters en autoriteiten in hun vakgebied, academici zoals Hannah Arendt, Robert Bernasconi, Judith Butler, Michel Foucault, Paul Gilroy, Gayatri Spivak en Slavoj Žižek, zijn allen denkers en schrijvers die in mindere of meerdere mate met behulp van inzichten van diverse disciplines werken. Sommigen zijn dan weer gekant tegen te veel inbreng van disciplines in een onderzoeksgebied, zoals Butler (die nogal gekant is tegen inbreng van natuurwetenschappen), anderen in dit lijstje zijn ongetwijfeld omstreden. Het punt is dat ze de discussie aanzwengelen, omdat ze prikkelen en uitdagen.

De denkers die ik in ieder geval wens te volgen, combineren in hun onderzoekspraktijk literatuurstudie, sociologie, kritische theorie, geschiedenis, psychoanalyse, politieke wetenschappen en antropologie. Het feit dat een aantal van de vermelde onderzoekers wordt beschouwd als voorname denkers over de wereld vandaag en de mensheid, zegt iets over de ingebouwde interdisciplinaire houding of ingesteldheid die wij delen en moeten uitdragen.

Door op de stoel te blijven zitten kun je hoogstens de begrenzing van de (studeer)kamer zien, de omlijsting van de deur. Gooi die deuren en vensters open. Op die manier blikken we in de rondte en in de toekomst. Die rondte is ruimer dan het kamerbreed tapijt van het bureau.

Besparingen, hoe vervelend en benauwend ook, kunnen kortom ook een aanleiding zijn om te durven denken en handelen. Zoals de Nederlandse romancier Adri van der Heijden, auteur van de tetralogie De tandeloze tijd en de romancyclus Homo duplex, het 'schrijven in de breedte' op de literaire kaart zette, zo moet een universiteit het denken en het spreken in de breedte voorstaan. Er zijn wonderlijke voorbeelden in binnen- en buitenland. De Homo duplex is naar verluidt een begrip van de Franse socioloog Émile Durkheim: de mens is een organisch wezen maar ook een subject dat in een samenleving functioneert en door die samenleving wordt gevormd. Niet dat we zoals in het gelijknamige opus van van der Heijden een wereldrevolutie moeten ontketenen, maar anders leren denken en organiseren lijkt me al een hele stap op weg naar die verschuiving, een heuse paradigmawissel in het nadenken over onderzoek en onderwijs. Universiteiten kunnen ruimte bieden aan de Homo multiplex.

Laten we van een pijnlijke operatie (besparingen) een intellectuele uitdaging maken. Met zorg voor elkaar, met aandacht voor (wetenschaps)culturen die ons verbinden. Door belezen wetenschappers een forum te geven, een forum dat een huis is met vele deuren en ramen. Niet op slot gedraaid of op een kier gezet. Met uitzicht op, zoals Lucebert optekende in een beroemd geworden gedicht, de 'ruimte van het volledig leven'. Of van recentere datum, in 'Het huis' van de Nederlandse academicus en dichter Wiljan van den Akker: 'waar/je plotseling bent zonder dat iemand/je een sleutel bracht of je wegwijs/maakte in dit labyrint van gangen/en onmetelijke kamers waarin talloze/nieuwe deuren openzwaaien naar/weer grotere zalen met nog meer/vensters en eindeloos uitzicht waar/door ramen lichtbanen schijnen/die de vloeren in schaduwen zetten' (in Het liegend konijn, 2022/2, p. 10).

Lees hier deel 1 van dit essay.