31 januari 2023
Waaraan hebben we dat verdiend?
Lang, heel lang geleden – nu al bijna vijf jaar – werd ik door W., een vriend van me bij de publieke omroep, uitgenodigd om mee te reizen naar Rusland, waar dat jaar de wereldbeker voetbal zou worden bevochten. Ik weet niets van voetbal. Op de middelbare school werd ik ooit door razende klasgenoten van het veld geschopt omdat ik aan alles dacht behalve aan voetbal. Ik liep in de weg en zij verloren punten omdat ik toevallig buitenspel stond. 'Dat is juist goed', zei W., 'je hoeft niets van voetbal te kennen'. Dus wij naar Rusland. Ik voor de duizendste keer, maar altijd nieuwsgierig en bevlogen. We zouden iedere dag verslag uitbrengen van het leven van de Russen, die iets ongeziens meemaakten: de intocht van honderdduizenden supporters uit alle hoeken van de wereld. We liepen in het kielzog van zingende Zuid-Amerikanen, Afrikanen, Australiërs, Aziaten en veelkleurige Europeanen – de hele mensheid dus – tussen de Russen en vroegen hun wat ze daarvan vonden. Iedere Rus boven de veertig herinnerde zich nog levendig de Sovjet-Unie, waar het vrije verkeer van mensen aan de ketting lag, de vrije meningsuiting met opsluiting of verbanning werd bestraft en sommige steden op versterkte vestingen leken, waar niemand zomaar in of uit kon omdat het strategische zenuwcentra waren in de Koude Oorlog. W. en ik trokken samen met de fans naar de overbevolkte kroegen van Jekaterinburg, Nizjni Novgorod en Soezdal, gewapend met een camera en een recorder, om te vragen naar de waanzinnige transformatie die het land van deze mensen toch had ondergaan: van een gigantische gevangenis waar één woord je je leven kon kosten naar het jubelende hart van het universum, het vrolijke epicentrum van 's werelds populairste spel, waarbij twee ploegen van elf spelers moeten proberen de bal in het doel van de tegenstander te krijgen – zoveel herinnerde ik me van de middelbare school.
Het was een van de mooiste, ontroerendste, meest hoopvolle ervaringen van mijn leven. Ik had de Sovjet-Unie van Leonid Brezjnev nog gezien: een wereld in zwart-wit met rode banieren die opriepen tot kruiperigheid en massa-apathie. Ik had, later, de eerste McDonald's gezien in Moskou, de eerste bescheiden privépizzeria in een kamer op de begane grond van een flatgebouw, de eerste pub in een bordeelachtige krocht. Indrukwekkend hoe die metamorfose zich tijdens één generatie (de mijne) had voltrokken. Nu, anno WK, zag ik een vrouw met een boodschappentas vol preistengels op een muurtje zitten, uitgeput door haar eigen emoties: 'Opeens kijkt iedereen naar ons, waaraan hebben we dat verdiend?'. Halfnaakte, getatoeëerde lieden trokken fluitend en rockend door de straten. Te gek, dat we dit nog meemaken. De volgende ochtend beslopen we jongeren in het park, die stiekem bier dronken en wiet rookten, om te luisteren naar hun droom, die op het punt stond gerealiseerd te worden: leven in een vrij land. Ik, boekenwurm, moest denken aan de dichter Poesjkin, die tweehonderd jaar geleden schreef dat Rusland alles had meegemaakt in zijn lange geschiedenis, behalve vrijheid, en aan hoe dit nu werd goedgemaakt. De president van deze nieuwe democratie strooide met visa als Sinterklaas met pepernoten. Vrij verkeer was opeens de gewoonste zaak van de wereld. Politieagenten hadden zelfs leren lachen. Werkelijk, ik genoot ervan. Ik leerde warempel een en ander bij over voetbal. In de hoofdstraat van Soezdal, het stadje waar mijn favoriete cineast Tarkovski zijn film Andrej Roebljov had gedraaid, stond een prachtig houten huis te koop, met een romantisch groen hek eromheen en een vruchtbare moestuin ervoor, op nauwelijks honderd meter wandelen van het fraaiste orthodoxe klooster van Europa. Ik bleef lang naar het huis staan kijken, in dubio, wel of niet kopen, toch maar niet, of wel. Mijn vriend W. zei wijselijk: 'Slaap er nog maar eens een nachtje over'.
Dat is nu echt onbevattelijk lang geleden. Ik denk nog vaak aan die vrouw met de boodschappentas, aan die jongeren in het park, aan het groene huis en de zonsondergang boven de tuin vol sappige tomaten. En aan die lachende agenten. Ik zag onlangs op illegale filmpjes een van hen (ze lijken allemaal op elkaar in hun moderne harnassen) iemands ruggengraat breken met zijn knuppel. Een van hen duwde een mens uit het raam van de zoveelste etage. Een van hen dwong een doodzieke gevangene (Navalny) om een hele dag rechtop te blijven staan in een koude, enge cel. Een van hen nam een meisje, dat op een plein een wit papier omhoogstak, mee naar een hermetisch afgesloten kantoor, waar geen fatsoensregels meer golden. Op de tv hoor ik iemand zeggen: we blazen de planeet op. Hallo. Ik stuur een berichtje naar een vriendin in Sint-Petersburg, benieuwd naar hoe het met haar gaat, en met haar mooie land, en met haar mooie taal waarvan ze de mooiste vertolkster is. Het is hier nog veel erger dan je denkt, antwoordt ze binnen de vijf seconden. Ik krijg het er ijskoud van, van onbegrip, wanhoop, kwaadheid. In geschiedenisboeken en in oorlogsfilms spelen de drama's zich af op een laffe afstand. Talkshows zijn ivoren torens bevolkt door nette mensen met vrijblijvende woorden. Vrede is slechts een woord. Oorlog, twee lettergrepen lucht. Het leven is een sadistisch spel geworden waarbij de ene compagnie de bom in het huis van de andere compagnie moet zien te krijgen. Bij iedere voltreffer stijgt gejuich op. En gejank. De lijken zijn al niet meer te tellen. Ik zou aan die vrouw met de preistengels willen vragen wat ze vindt van de tas vol botten die op een ochtend bij haar thuis wordt bezorgd en waaruit, als ze hem openmaakt, de geur van een verloren tijd opstijgt, samen met die van haar kleinzoon in staat van ontbinding. 'Opeens haat iedereen ons, waaraan hebben we dat verdiend?'
(Dit artikel verscheen eerder in de krant De Standaard, 28 januari 2023. Overgenomen met toestemming van de auteur.)
Meer van Johan de Boose