10 oktober 2022
We stevenen ergens op af
Laudatio voor Peter Verhelst
Op zaterdag 8 oktober 2022 is in het huis van Herman Teirlinck (Beersel) de 72e Arkprijs van het Vrije Woord uitgereikt aan Peter Verhelst. Bij die gelegenheid is de laureaat toegesproken. De tekst van de laudatio is opgenomen in de huldigingsbrochure van het Arkcomité (red. Lukas De Vos) en verschijnt ook hier.
Geacht publiek
Peter Verhelst ontving voor een even omvangrijk als indrukwekkend oeuvre in de loop der jaren vele literaire prijzen, onder meer drie keer de Herman de Coninck-prijs en in 2021 de Constantijn Huygens-oeuvreprijs. In lyriek, romans en toneelwerk gaat deze veelgelezen en veelzijdige schrijver in gesprek met mens en wereld.
Aan het palmares wordt nu een unieke morele prijs toegekend, de Ark-prijs van het Vrije Woord. De naam van de schrijver staat voortaan gegrift in de Ark en maakt deel uit van een uitgelezen gezelschap dat sinds de oprichting van de prijs in 1951 de onderscheiding ontving. Het Ark-comité, dat de vrijheid van meningsuiting en de Nederlandstalige cultuur promoot – cultuur in de brede zin van het woord – bekroont met Verhelst een uitzonderlijk schrijver en een eigenzinnig kunstenaar wiens werk op een beeldrijke manier correspondeert met en kritisch reflecteert over 'de wereld van vandaag' (Louis Paul Boon, De Kapellekensbaan). In mijn lofrede belicht ik een paar maatschappelijke motieven in het werk van de laureaat, meer in het bijzonder de tekstproductie van de voorbije jaren.
De literaire productie van Verhelst is een creatief en al even indrukwekkend voorbeeld van hedendaagse littérature engagée. Verhelst is geen politiek essayist of maatschappelijk opiniemaker. Méér dan welk kroniekschrijver ook slaagt hij erin, op onnavolgbare wijze, met de kracht van de verbeelding en met de suggestieve kracht van een sterk visuele beeldentaal, in de ons omringende wereld door te dringen en erover na te denken. In ritme en klank, in de meerstemmigheid van het werk zoals die resoneert in zijn bundel Koor (2017) – een eigengereide reshuffling van eerder verschenen afzonderlijk dichtwerk (1987-2017) – gaan de literaire personae de confrontatie aan.
Teksten zijn niet rechttoe rechtaan filosofische of maatschappelijke reflecties. In poëzie worden op genadeloze manier de aberraties van een pervers machtsdenken gefileerd, het misleidend discours ontleed van een modieus en onverkwikkelijk neoliberaal superioriteitsdenken. Gedichten articuleren in een particuliere vormentaal inzichten over menselijke onverschilligheid ten opzichte van de medemens, over kortzichtige omgang met milieu en klimaat, hoe '[i]n deze tijd […] wat men altijd noemde / schoonheid schoonheid haar gezicht [heeft] verbrand' (Lucebert, 'Ik tracht op poëtische wijze'). Niet door te moraliseren maar door de werkelijkheid op even subtiele als krachtdadige wijze te verbeelden.
Met aandacht voor verhalen en mythen, rituelen en symbolen, in een intuïtieve en beeldassociatieve taal, vooral ook met oog voor vernuftige compositie en structuur (het bekende pentagram), schept Verhelst een wereld die zich allesbehalve loszingt van de omgeving waarin we ons bevinden, de lucht en het licht die we ademen, balancerend op een rand. De dialoog die hij tot stand brengt in literatuur, vermag de omgang met mens en natuur op pregnante manier uit te drukken. In het oeuvre wordt het gemakzuchtig sociaal en markteconomisch denken gedeconstrueerd, geparodieerd, geperverteerd, gefileerd.
Door in recente uitgaven talen te vermengen, zoals in Zon (2019) en in andere dystopische teksten zoals 2050 (2021), betrekt Verhelst de lezer op adembenemende manier bij die 'wereld van vandaag'. Zonder in platte anekdotiek te vervallen of op een opzichtige wijze maatschappelijke motieven te verwerken zijn de bundels niet minder dan zangruimten (vergeef mij deze allusie op de in 2015 uitgegeven bundel Zing Zing). Het is een vaststelling van de schrijver: onze taal en het spreken van iedere dag zijn doordrenkt van wereldbeschouwingen waarin nauwelijks nog plaats is voor verbeelding, mededeelzaamheid, verbondenheid – wat de door Verhelst bewonderde schrijfster Antjie Krog 'interconnectedness' en in een bundeltitel 'medeweten' noemt –, schoonheid en ontroering.
Ruimte creëert Verhelst voor zichzelf en voor zijn lezers op een idiomatische manier. Gedichten zijn geen protserige luchtkastelen maar scheppen zuurstof voor de omgeving waarin we bestaan, de tijdruimte die ons bepaalt. In een zinderende buiteling van lijfelijke en sensitieve beelden, in een particuliere vormentaal met wervelende klankstructuren, worden op confronterende manieren hoogdringende thema's zoals populistisch denken, machtsverhoudingen, onachtzaamheid voor mens en natuur gethematiseerd. In recent dichtwerk, zoals de poëziebundels Zon en 2050, ook in de onlangs verschenen dystopische novelle Lichamen (2022), dringt de wereld in Verhelsts oeuvre almaar nadrukkelijker op de voorgrond. Fauna en flora overleven uiteindelijk iedere menselijke bemoeienis, de stad raakt overwoekerd door de natuur die onweerstaanbaar doordringend in gaten en spelonken haar plaats weer opeist. Op schurende en weerbarstige manier is het verhalenbordeel van Verhelst naast een viering van literatuur en leven een expressie van kritische betrokkenheid bij mens en natuur.
In maart jongstleden stelde de schrijver in de Volkskrant over de dwingende noodzaak van wat hij schrijft: 'Daar ben ik heilig van overtuigd. Omdat [mijn boeken] het gevolg zijn van wanhoop en verbijstering dat er zo veel dingen onoplosbaar zijn. Dat het paradijs verder en verder uit beeld blijft. Dat we ergens op afstevenen. Ik heb altijd nagedacht over mechanismen om te overleven. Tongkat, Zwerm, Lichamen – allemaal apocalyptische boeken.' Kernachtiger kan ik het hier niet verwoorden.
8 oktober 2022
© Maud Bekaert