Dat pleidooi is – bijna per definitie, zou ik zeggen – sterk idealiserend. Literatuur is goed voor ons, is de boodschap. Boeken doen ons luisteren naar de stem van anderen, ze voeden onze innerlijke wereld, ze bieden ons een taal die die wereld rijker maakt, en ze doen ons actief meedenken. Literatuur brengt rust: 'een goed boek helpt ons om de storm in ons leven achter ons te laten', schrijft de paus.

De literatuur staat wat dat betreft voor Franciscus tegenover geestdodende sociale media, tegenover snelle communicatievormen die ons geen tijd geven om ons vragen te stellen. Literatuur is het tegenovergestelde van fake news, het is de waarheid van weleer die steeds opnieuw ontdekt moet worden. We slikken ook geen literatuur, we kauwen en herkauwen de teksten waaruit we echt voedsel voor de geest halen. Het lezen van een goed boek scherpt onze concentratievermogens aan en vermindert de stress en de angst die ons leven al te zeer regeren, aldus de paus.

Veel van de argumenten die Franciscus aanhaalt in zijn pleidooi voor het belang van literatuur, staan ironisch genoeg los van het christelijke geloof waarvan de paus de eerste woordvoerder is. Het zijn dan ook ideeën die in het Westen zijn gekomen via de filosofische traditie van de Grieks-Romeinse oudheid, een heidense traditie nota bene. In de vroegste fasen van het christendom was het heidense karakter van die traditie veel meer een probleem dan dat voor Franciscus het geval is. De discussie erover staat bekend als het debat over de 'spoliatio Aegyptorum': ze gaat terug op twee passages in het boek Exodus waarin God zijn volgelingen niet alleen de toestemming geeft om de bezittingen van de Egyptenaren te plunderen maar hen tegelijk oproept die heidense eigendommen bij de vlucht uit Egypte voor betere (lees: joodse) doeleinden aan te wenden. De hamvraag van het debat is of de verdedigers van het ware geloof zich mogen beroepen op ideeën die van oorsprong heidens zijn. Het antwoord op de vraag is 'ja', op een voorwaarde: wat heidens is, moet in de richting van het ware geloof getrokken worden. (Een vergelijkbare logica zit achter de verhouding tussen het joodse Oude Testament en het christelijke Nieuwe Testament: dat eerste kondigt het tweede aan, het prefigureert het. Wie het Oude Testament 'goed' leest, zal dat zien. Mutatis mutandis ook zo met de goederen die men van de Egyptenaren plundert: wie ze 'goed' gebruikt, zal zien dat men er het 'juiste' mee kan doen.)

Indirect verwijst ook Franciscus naar dat debat, al vermeldt hij niet dat er ook tegenstemmen waren die vonden dat het gebruik van heidense bronnen absoluut not done was. Het standpunt van Franciscus lijkt verwant met dat van Augustinus: lezen is een vorm van bekeringsarbeid. Uit teksten die het geloof niet letterlijk bevatten, moeten we kennis halen die we kunnen transformeren naar een christelijke boodschap. Dante, die in de Divina Commedia zijn christelijke alter ego laat gidsen door de heidense Vergilius, denkt op een vergelijkbare manier. Voor Dante is de kwestie al lang geen kwestie meer: Vergilius was eigenlijk een christen zonder dat hij het wist, suggereert de dichter van de Commedia, een auteur die het juiste geloof uitdraagt zonder dat goed te beseffen. Dat Franciscus ook het voorbeeld van (de antisemiet!) T.S. Eliot inroept, is zeker geen toeval: de dichter van The Waste Land ontdekte later in zijn carrière het christelijke geloof dat ook de paus wil uitdragen. Evenzeer beroept Franciscus zich in zijn brief op auteurs als Proust en Borges: zij dragen in hun reflecties op de vormende rol van het lezen misschien wel niet expliciet het ware christelijke geloof uit, maar wie goed leest zal volgens de paus zien dat ze de centrale overtuigingen ervan wel delen.

Wie die laatste redenering jezuïtisme van het zuiverste water vindt, heeft ergens een punt. Franciscus is een jezuïet, een die zelf ten andere ook ervaring heeft met het literatuuronderwijs. In zijn brief verwijst hij naar een ver verleden, toen hij op zijn achtentwintigste in Argentinië les gaf aan het lyceum. Daar leerde hij iets dat voor onze taalleraren vandaag interessant kan zijn: verplicht leerlingen nooit een specifiek boek te lezen, maar creëer de omstandigheden waarin ze zelf kunnen ontdekken welke teksten het best tot hen spreken.

Die laatste gedachte bevat misschien wel de kern van Franciscus' kijk op de literatuur. In een roman spreekt iemand tot ons en dat spreken zet ons aan tot reflectie. Dat dat spreken ook een negatieve impact kan hebben op de lezer is voor Franciscus niet aan de orde. Zijn kijk op de literatuur is fundamenteel bepaald door zijn kijk op het geloof. Het literaire woord is in vele opzichten zoals het woord van God: het is juist, het is goed en het is mooi. Maar het veronderstelt wel enige moeite van de kant van degene die er zich voor openstelt. Geloven is hard werken en lezen is dat ook.

Dat de literatuur goed is voor onze mentale gezondheid en voor de ontwikkeling van onze veerkracht, is een gedachte die de voorbije jaren steeds centraler komt te staan. Bibliotherapeuten, boekendokters en poëzie-apothekers beroepen zich op dezelfde ideeën die ook paus Franciscus in zijn brief uitdraagt. Net als de meesten onder hen lijkt ook de Heilige Vader zich weinig zorgen te maken over het feit dat literaire teksten behalve medicijn ook wel vergif kunnen zijn. De titelheldin van Flauberts Madame Bovary toont het aan: van lezen kun je radeloos worden en jezelf verliezen. Franciscus zal het vast geen tegenwerping vinden. Voor hem is Emma Bovary ongetwijfeld een bewijs van zijn punt: je moet de juiste boeken vinden om het goede lezen te ontdekken. Emma Bovary had geen van beide: ze las de verkeerde boeken en ze las verkeerd.

Vroeger had het instituut dat Franciscus vertegenwoordigt om dat eerste te verhelpen een handig instrument: de index van verboden boeken. Daar is in deze interessante brief geen sprake meer van. Vandaag gaat het bij de paus enkel nog over het goede lezen, en over hoe de juiste opleiding daar de weg toe kan openen. De brief herinnert eraan hoezeer ons denken over dat lezen gevormd is door een christelijk waardekader. De vrijzinnige lezer kan zich intussen troosten met de bevrijdende ironie die onder de spoliatio-gedachte zit: wat ooit verchristelijkt is, kan ook ontchristelijkt worden. Terug naar de bronnen, noemden de humanisten van weleer dat. Lezen maar!