Werelddag van de Fotografie 2024 - Humanistisch Verbond

Kwintessens

Geschreven door Johan Swinnen

369 keer bekeken
minuten leestijd
Reacties

19 augustus 2024 Werelddag van de Fotografie 2024

Ter gelegenheid van de Werelddag van de Fotografie 2024, schreef Johan Swinnen een essay waarin hij reflecteert over de kracht van fotografische verbeelding, met bijzondere aandacht voor de geschiedenis van de Belgische fotografie en voor nieuwe inclusieve benaderingen van het humanistische artistieke medium par excellence.

_Photographic Landscape of the Imagination: reflecties over de kracht van fotografische verbeelding

Door elk jaar de Werelddag van de Fotografie te vieren, op 19 augustus, onderstreept de kunst- en fotografiewereld de blijvende waarde van fotografie voor de ontwikkeling van het menselijke denken en doen, voor elke cultuur en voor elk individu op het gebied van de beeldcultuur.

De Werelddag van de Fotografie is de jaarlijkse, wereldwijde viering van de kunst, het ambacht, de wetenschap, de geschiedenis en de filosofie van de fotografie. Op 19 augustus 1839 werd te Parijs de uitvinding van de fotografie aangekondigd. Dit betekende de 'officiële' geboorte van dit nieuwe medium.
De daguerreotypie was het eerste succesvolle fotografische procedé uit de geschiedenis van de fotografie. Het procedé werd genoemd naar Louis-Mandé Daguerre, die samen met Nicéphore Niépce het procedé uitvond. De basis van een daguerreotypie is een spiegelend plaatje metaal bestaande uit een flinterdun laagje zilver op een koperen drager.
Ik noem de daguerreotypie graag: 'een spiegel met een geheugen', wetend dat de uitvinders slechts één ideaal vooropstelden: 'De illusie van de werkelijkheid'.
Sinds het begin van de 19de eeuw is fotografie een steeds belangrijker wordend medium van persoonlijke expressie en waardering geworden voor talloze mensen over de hele wereld. Een foto kan een plaats vastleggen, een ervaring, een idee, een moment in de tijd. Om deze reden wordt er gezegd dat een foto meer zegt dan duizend woorden. Foto's kunnen sneller een gevoel overbrengen, en soms zelfs effectiever zijn dan woorden. Een foto kan de kijker de wereld laten zien zoals de fotograaf deze ziet. Foto's overstijgen zelfs het verstrijken van de tijd.

Johan Swinnen, Antwerpen, 19 augustus 2024

_Photographic Landscape of the Imagination: reflecties over de kracht van fotografische verbeelding met aandacht voor AI, diversiteit, gender en humanisme ter gelegenheid van de Werelddag van de Fotografie op 19 augustus 2024

In kranten, op straat, op het web, op de iPhone en in het museum: fotografie is overal. Op tal van plekken zie je foto's, dag in, dag uit, bijna constant. Kun je je nog een dag voorstellen zonder foto's? Bij de ene foto sta je wel wat langer stil dan bij de andere. Je kunt je afvragen wat die ene foto zo bijzonder maakt. 'Wat is fotografie?', is een relevante vraag. We weten dat het een rijk, vibrerend en complex medium is. De afgelopen jaren is 'fotografie' in economische zin een booming business geworden. Opmerkelijk is ook dat de fotografie, en met name de documenterende fotografie, een steeds belangrijkere rol krijgt in het zichtbaar en bespreekbaar maken van allerlei maatschappelijke verschijnselen. De grenzen tussen kunst en commercie, tussen reportage en artistieke fotografie en reclamebeelden vervagen.

'Is fotografie kunst?' Het antwoord hierop is door de jaren heen veranderd, samen met de verandering van de definitie en het begrip van de kunst. Op zichzelf is fotografie natuurlijk simpelweg een middel, zoals olieverf, om kunst te maken; het is geen kunst op zich. Maar: het is niet hoe het gemaakt is, maar waarom het gemaakt is dat van iets een kunstwerk maakt. Fotografie deelt met de kunst in ieder geval haar creativiteit, want vanuit haar eigen natuur is haar voorstelling noodzakelijk verbonden met de verbeelding. Elke foto, zelfs een snapshot, vertegenwoordigt een samengaan van ervaring en het innerlijke beeldproces.

Verder bevindt de fotografie zich in hetzelfde zoekproces als de andere kunstvormen. Fotografie en kunst geven parallelle antwoorden op het tijdsbeeld en drukken dikwijls dezelfde wereldvisies uit. Fotografie levert nooit een volledig betrouwbare reproductie van de werkelijkheid. Daardoor is de fotografie in ieder geval geen neutraal medium: of we het ons realiseren of niet, de camera herinterpreteert de wereld rondom ons. De camera laat ons de wereld letterlijk anders zien.

België heeft in de geschiedenis van de fotografie een scharnierfunctie gespeeld, met name bij de verspreiding van het medium. Zowel de Fransman Daguerre als de Brit Talbot achtten ons land geschikt als podium om hun ontdekkingen wereldwijd te propageren. Ze vonden in ons land een openheid en nieuwsgierigheid naar nieuwe technieken en een interesse voor kunst. Iemand als Gustave De Vylder bijvoorbeeld, een gediplomeerde ingenieur aan de Gentse hogeschool, ging vanaf 1862 een cursus fotografie doceren aan de Gentse Nijverheidsschool (Lindenlei). Dit was in ieder geval de eerste systematische cursus in België, en waarschijnlijk zelfs in Europa. In Amerika was enkel Samuel Morse hem voorafgegaan.

Hier in Vlaanderen, met zijn rijke fotografiegeschiedenis, laat de noodzaak van een stevige structuur met betrekking tot de collectievorming, kennisverwerving, research, expositie- en publicatiemogelijkheden van fotografie zich vandaag meer dan ooit voelen. Er is een brede behoefte om te werken met familiealbums, over bedrijfsarchieven tot de collecties van steden en die van fotografen. Het is daarbij van belang zich te realiseren dat er bij de ontsluiting en het gebruik van de fotografische erfenis vooral gekeken zal worden naar de kwalitatieve waarde. Ons fotografisch cultureel erfgoed is hoe dan ook nog te weinig gekend om ons er naar behoren mee te kunnen profileren. Nochtans zouden we zo zicht krijgen op onze eigen traditie: de fotografie van gisteren bepaalt immers het beeld van vandaag.

_Geactualiseerde duiding bij fotografie

De geschiedenis van fotografie is traditioneel geschreven vanuit een Europees en Noord-Amerikaans perspectief. Daarom benadrukken we in de nieuwe geschiedschrijving van de wereldfotografie altijd dat een fotograaf uit Oekraïne, Ethiopië of India een andere perceptie kan hebben van tijd en ruimte dan een fotograaf uit Congo, Nepal of Noorwegen. Inclusiviteit, intersectionaliteit, non-binariteit, genderfluiditeit, LGBTQIA+, cisgender, microagressies, culturele toe-eigening, belichaamde ervaring, diversiteit en inclusie, tokenisme en queer zijn belangrijke concepten die bijdragen aan een rechtvaardigere en meer begripvolle samenleving. Echter, we moeten ook de realiteit onder ogen zien van oorlog, repressie, strijd, kolonisatie, perscensuur en onderdrukking. Deze uitdagingen blijven een constante dreiging, vooral in tijden van zowel rechts als links extremisme. Het is daarom cruciaal dat we pragmatisch zijn in het vinden van evenwichten. We moeten streven naar een inclusieve samenleving, terwijl we tegelijkertijd de complexe en soms vijandige wereld om ons heen erkennen en aanpakken. Het zoeken naar balans tussen idealen en realiteit vereist een nuchtere benadering en de bereidheid om te onderhandelen en compromissen te sluiten zonder de kernwaarden van rechtvaardigheid en gelijkheid op te geven.

Hierbij een verkennende poging om de rijke geschiedenis van Belgische fotografie vanaf de introductie van de daguerreotypie in 1839 tot hedendaagse digitale innovaties onder de aandacht te brengen. Het benadrukt de humanistische en poëtische traditie die Belgische fotografie kenmerkt, met aandacht voor hoe fotografie als medium bijdraagt aan zingeving, humanisering en reflectie. In het licht van technologische ontwikkelingen zoals kunstmatige intelligentie biedt de tekst inzichten in hoe AI-tools nieuwe mogelijkheden openen voor kunsthistorisch onderzoek en archivering. Ook wordt het belang van inclusiviteit in de beeldvorming besproken, met specifieke aandacht voor de representatie van 'de norm' en het concept van 'witheid' binnen Westerse visuele media.

In deze context wordt ook het Kunstenfestival Watou besproken en geïllustreerd met een portfolio van zeventien foto's waar de kracht van verbeelding centraal staat in de tentoonstelling Landscape of the Imagination. Het festival toont hoe kunst en fotografie kunnen fungeren als ruimtes voor experiment en reflectie, terwijl ze verbonden blijven met maatschappelijke kwesties zoals diversiteit en identiteit. De tekst sluit af met een oproep om fotografie te omarmen als een medium dat diepgaande inzichten biedt in de menselijke ervaring en roept kunsthistorici, fotografen en kunstliefhebbbers op om bij te dragen aan een inclusieve en rechtvaardige geschiedenis van fotografie.

_Focus op nieuwe fotografie anno 2024

Fotografie is een medium dat vanaf zijn prille begin in 1839 een bijzondere plek in België heeft ingenomen. Het land dat zich net als natie had gevormd, stond open voor de nieuwe technieken en innovaties die uit Frankrijk kwamen, mede dankzij de geografische en intellectuele nabijheid tot Parijs. Belgische drukkers en lithografen werden al snel gegrepen door de mogelijkheden van de daguerreotypie en brachten de benodigde apparatuur vanuit Parijs naar België. Deze vroege omarming van fotografie markeerde het begin van een rijke Belgische fotografische traditie die tot op de dag van vandaag voortleeft. Vandaag, op de Werelddag van de Fotografie, staan we stil bij de bijzondere rol die België heeft gespeeld in de ontwikkeling van dit medium en verkennen we hoe fotografie bijdraagt aan onze zoektocht naar zingeving, humanisering en geluk.

_De opkomst van fotografie in België: een pioniersgeest

België, toen nog een jonge staat, omarmde fotografie al in 1839, slechts enkele maanden na de officiële presentatie van Daguerres uitvinding in Frankrijk. Belgische ondernemers zagen snel het potentieel van fotografie als reproductiemiddel en reisden naar Parijs om de nieuwe technologie te leren. Ze keerden terug met grote houten camera's, zware chemicaliën en koperen platen, en al snel verschenen de eerste daguerreotypieën in de Belgische salons. De vroege Belgische fotografen speelden een cruciale rol in het populariseren van het medium, zowel als kunstvorm als in de commerciële sector, waarbij portretfotografie een grote aantrekkingskracht had op de opkomende middenklasse.

De Belgische fotografie ontwikkelde zich snel. De daguerreotypisten waren ware pioniers die de nieuwe technologie naar een breed publiek brachten. Ze publiceerden aankondigingen in kranten en organiseerden tentoonstellingen om hun werk te tonen, waarbij ze verwondering opriepen bij iedereen die deze haarscherpe beelden voor het eerst zag. De fotografie werd in deze periode een instrument voor culturele expressie en documentatie. Dankzij de precisie van de beelden konden mensen voor het eerst zien wat voorheen verborgen was voor het blote oog. De daguerreotypieën werden ervaren als 'dubbelgangers van de natuur', en het intieme gevoel dat men had bij het vasthouden van zo'n beeld versterkte de waarde ervan als zowel kunst als document.

_Belgische fotografie: van historische documentatie tot artistieke innovatie

De Belgische fotografische traditie heeft zich in de decennia die volgden op de daguerreotypie steeds verder ontwikkeld. België werd al snel een centrum voor fotografisch experiment, waarbij kunstenaars, wetenschappers en ondernemers samenwerkten om nieuwe technieken en toepassingen te ontdekken. In de 19de en 20ste eeuw werd België niet alleen bekend om zijn portretfotografie, maar ook om zijn rol in het documenteren van belangrijke historische gebeurtenissen, architectuur en sociale veranderingen. Deze foto's legden niet alleen het verleden vast, maar boden ook een diepere reflectie op de menselijke conditie.

De Belgische fotografie heeft altijd een sterke humanistische inslag gehad. Fotografen zoals Léonard Misonne en Édouard Hannon creëerden beelden die zich richtten op de poëzie van het alledaagse leven. Hun werk benadrukte de schoonheid van het moment, de melancholie van vergankelijkheid en de kracht van licht en schaduw om emoties vast te leggen. Dit humanistische perspectief, dat zich richtte op de mens en zijn omgeving, vormde een belangrijke pijler in de Belgische fotografische cultuur.

_Filosofische beschouwingen: fotografie als humanistisch medium

Fotografie biedt ons een uniek venster op de wereld en helpt ons om betekenis te vinden in het alledaagse. Filosofen en cultuurcritici zoals Roland Barthes, Jean Baudrillard en Susan Sontag hebben diepgaande analyses geleverd van de kracht en de valkuilen van fotografie. Barthes sprak in La Chambre Claire over het punctum – dat onverwachte detail in een foto dat ons raakt en ons een gevoel van verbondenheid geeft. Dit idee sluit nauw aan bij de Belgische fotografische traditie, waar het alledaagse en het intieme altijd centraal hebben gestaan. Door het benadrukken van het kleine, het gewone, laat de Belgische fotografie zien hoe deze momenten universele menselijke ervaringen kunnen belichamen.

Jean Baudrillards concept van simulacra – waarin beelden de werkelijkheid vervangen door een hyperrealiteit – is bijzonder relevant in een tijdperk waarin kunstmatige intelligentie steeds meer beelden produceert die losstaan van de realiteit. Deze ontwikkeling roept belangrijke vragen op over de authenticiteit en waarde van fotografie als een medium dat ooit werd geprezen om zijn nauwkeurigheid in het vastleggen van de waarheid. In België blijft de fotografie, ondanks technologische veranderingen, een medium dat doordrongen is van humanistische waarden: het zoekt naar waarheid in de complexiteit van de menselijke ervaring.

Susan Sontag, die fotografie ziet als een medium dat zowel schoonheid als leed kan vastleggen, waarschuwt voor de gevaren van een visuele cultuur die ons kan vervreemden van de werkelijkheid. In een wereld vol vluchtige beelden biedt fotografie ook een kans om stil te staan, om dieper na te denken en om betekenis te vinden. Belgische fotografen hebben vaak gekozen voor een contemplatieve benadering, waarin tijd, ruimte en licht worden ingezet om de menselijke ervaring op een betekenisvolle manier vast te leggen.

_Fotografie en de representatie van 'de Ander'

De beeldvorming van 'de Ander' draait in de Westerse samenleving vaak om dat wat afwijkt van het 'normale'. Dit betreft de representatie van etnische en andere minderheden binnen de Westerse samenleving. Klassieke onderwerpen zijn bijvoorbeeld de representatie van zwarte mensen in Westerse films, de representatie van homoseksualiteit in film en fotografie, en de representatie van vrouwen in visuele media. Hoewel de aandacht voor deze minderheden in onderzoek terecht is, brengt dit ook een keerzijde met zich mee. Dergelijke studies bevestigen namelijk impliciet de dominantie van datgene wat niet besproken wordt: de representatie van 'de norm', wat meestal niet expliciet benoemd wordt, namelijk de witte mens.

Hoewel er enige pogingen zijn gedaan om aan te tonen dat ook 'de norm' geconstrueerd is, is de representatie van de witte mens nog nauwelijks systematisch onderzocht. De constructie van 'witheid' is niet altijd als vanzelfsprekend beschouwd; het is een cultureel construct dat zich ontwikkelde in het kielzog van de Europese kolonisatie van Amerika en Afrika. Dit idee van witheid werd geconstrueerd door juridische en culturele praktijken die witte mensen privileges gaven, waarbij huidskleur een belangrijke rol speelde. Tegelijkertijd werd witheid gedefinieerd in contrast met zwartheid, wat slavernij en verplichtingen betekende. Het historische proces dat leidde tot deze culturele dominantie speelt een centrale rol in de wijze waarop de norm van witheid in beeldvorming is verankerd. Deze constructie van 'normen' in de visuele cultuur vraagt om voortdurende kritische reflectie.

_Verweven met Watou: de kracht van verbeelding en fotografie

In de geest van de Werelddag van de Fotografie bezocht ik op 17 augustus het Kunstenfestival Watou, waar het thema van de verbeelding centraal staat. De nieuwe editie van het festival, getiteld Landscape of the Imagination, richt zich op de kracht van de verbeelding als een middel om nieuwe landschappen te scheppen—plekken waar experiment en toevlucht samenkomen, waar ruimte is voor de geboorte van een nieuwe mensheid. Dit idee wordt treffend samengevat in het citaat van Koen Vanmechelen: 'We hebben nood aan nieuwe landschappen. Plekken van experiment, toevluchtsoorden en ruimtes waar een nieuwe mensheid kan geboren worden'.

Tijdens het festival worden kunstenaars en dichters uitgedaagd om verbeelding te benaderen als een psychologisch landschap dat zich afspeelt tussen mensen en de fysieke ruimtes die hen omringen. Door middel van woord en beeld willen zij ons bewustmaken van de transformerende kracht van verbeelding, en in het bijzonder de rol die fotografie hierin kan spelen. Fotografie, met haar vermogen om momenten vast te leggen en verhalen te vertellen, sluit naadloos aan bij de gedachte dat kunst kan fungeren als een middel om ons menselijk bestaan dieper te begrijpen.

Net zoals de Belgische fotografische traditie zich altijd heeft gericht op het humanistische en het poëtische, biedt het festival een tegenwicht tegen de overweldigende snelheid van het digitale tijdperk. Terwijl kunstmatige intelligentie de grenzen van wat mogelijk is blijft verleggen, herinneren de werken in Watou ons eraan dat verbeelding en kunst in hun kern draaien om aandacht, om bewust kijken, en om het vinden van betekenis in de kleinste details. De verwevenheid tussen het dorp, het landschap, de dichters en de kunstenaars creëert een unieke ervaring die diep resoneert met de essentie van kunst en fotografie.

Om deze bijzondere ervaring te illustreren, wordt de tekst vergezeld door een portfolio van zeventien subjectieve fotografische impressies van het festival. Deze beelden zijn een eerbetoon aan de kracht van verbeelding in kunst, en vandaag in het bijzonder aan fotografie als een medium dat zowel documenteert als inspireert. In deze beelden worden de verbindingen tussen de fysieke ruimte van Watou en de innerlijke landschappen die door de kunstenaars worden gecreëerd zichtbaar, een visuele viering van hoe verbeelding ons kan leiden naar nieuwe perspectieven.

_Kunstmatige Intelligentie (AI) en de toekomst van fotografiegeschiedenis

Kunstmatige intelligentie biedt ongekende mogelijkheden voor kunsthistorici en de studie van fotografiegeschiedenis. AI-tools zoals ChatGPT kunnen een cruciale rol spelen in het analyseren en categoriseren van grote hoeveelheden beeldmateriaal, het identificeren van patronen en trends, en het bieden van inzichten die voorheen onbereikbaar waren. Door gebruik te maken van AI kunnen onderzoekers efficiënter werken, nieuwe verbanden leggen en een diepgaander begrip krijgen van de evolutie van fotografie sinds haar ontstaan in 1839. AI kan helpen bij het digitaliseren en archiveren van fotografisch erfgoed, waardoor deze waardevolle bronnen toegankelijker worden voor zowel onderzoekers als het grote publiek. Beeldherkenningstechnologieën kunnen worden gebruikt om metadata toe te voegen aan foto's, zoals identificatie van personen, locaties en gebeurtenissen, wat de bruikbaarheid van archieven vergroot. Bovendien kunnen AI-gedreven analysetools helpen bij het herstellen en verbeteren van beschadigde foto's, waardoor historische beelden behouden blijven voor toekomstige generaties.

Door de kracht van AI te benutten, kunnen kunsthistorici nieuwe manieren vinden om de geschiedenis van fotografie te vertellen, zowel in woord als in beeld. AI kan helpen bij het creëren van interactieve tentoonstellingen en educatieve programma's die een breder publiek betrekken en inspireren. Door samenwerking tussen technologie en kunst kan een rijkere, meer inclusieve en dynamische geschiedenis van fotografie worden geschreven, die de diversiteit en complexiteit van de menselijke ervaring weerspiegelt.

Fotografie heeft de kracht om diepgaande inzichten te bieden in de menselijke ervaring en de filosofische aspecten van ons bestaan te verkennen. Het is een medium dat niet gemakkelijk te temmen is, vol met mogelijkheden en uitdagingen. Het is tijd om de kracht van fotografie te omarmen en de toekomst van de wereldfotografie te schrijven. Waarop wachten we?

Echter, we moeten ook de realiteit onder ogen zien van oorlog, repressie, strijd, kolonisatie, perscensuur en onderdrukking. Deze uitdagingen blijven een constante dreiging, vooral in tijden van zowel rechts als links extremisme. Het is daarom cruciaal dat we pragmatisch zijn in het vinden van evenwichten. We moeten streven naar een inclusieve samenleving, terwijl we tegelijkertijd de complexe en soms vijandige wereld om ons heen erkennen en aanpakken. Het zoeken naar balans tussen idealen en realiteit vereist een nuchtere benadering en de bereidheid om te onderhandelen en compromissen te sluiten zonder de kernwaarden van rechtvaardigheid en gelijkheid op te geven.

_Een ode aan Belgische fotografie: humanisme, zingeving en verbondenheid

De geschiedenis van de Belgische fotografie is er een van innovatie, maar ook van diepe menselijkheid. Van de eerste daguerreotypieën tot de hedendaagse digitale beelden, Belgische fotografen hebben altijd gezocht naar manieren om de complexiteit en schoonheid van het leven vast te leggen. Hun werk biedt ons niet alleen een visueel archief, maar ook een bron van zingeving en geluk.

Leve de fotografie – een medium dat ons helpt om zin te geven aan de wereld, dat ons verbindt door verhalen en dat ons in staat stelt om geluk te vinden in het alledaagse. Terwijl technologie blijft evolueren, blijft de essentie van fotografie onveranderd: het is een viering van de menselijke ervaring, een zoektocht naar waarheid en schoonheid, en een middel om onszelf en de wereld om ons heen beter te begrijpen. Laten we de Belgische fotografische traditie koesteren en voortzetten, en samen blijven werken aan een toekomst waarin elke foto een verhaal vertelt dat ons dichter bij elkaar brengt.