6 augustus 2024
Wanneer moet tirannendoding?
Was de aanslag op Donald Trump een tirannenmoord, of althans een poging daartoe? Eenparig en prompt drukten alle politici hun afschuw uit over de aanslag op de omstreden presidentskandidaat. Was ik de enige die hen van een zekere hypocrisie verdacht? Menigeen zal toch wel stiekem gedacht hebben dat de dood van Trump een ernstig probleem zou hebben opgeruimd.
_Wat bezielde Crooks?
Nog steeds wordt bericht dat het motief van Thomas Matthew Crooks onduidelijk is. Was hij 'alleen maar’ een eenzame wolf? Natuurlijk wordt er naarstig gezocht naar aanwijzingen voor een psychische gestoordheid bij de twintigjarige. De ontdekking daarvan zou een opluchtende verklaring leveren. Vooralsnog wijst zijn internetgedrag op een zoekend karakter.
Voorlopig veronderstel ik dat Crooks beheerst werd door de idee-fixe dat hij de man was die de ultieme daad moest stellen. Zo’n obsessie – ik en niemand anders – beheerst alle tyrannicidae, van Brutus tot Von Stauffenberg.
Voorlopig veronderstel ik dat Crooks beheerst werd door de idee-fixe dat hij de man was die de ultieme daad moest stellen. Zo’n obsessie – ik en niemand anders – beheerst alle tyrannicidae, van Brutus tot Von Stauffenberg.
_Von Stauffenberg postuum verontschuldigd
De laatste is – wel na jaren – een icoon van Bondsrepubliek geworden. Bij het Berlijnse Bendlerblock, op de binnenplaats waarvan Claus Philipp Maria Schenk Graf von Stauffenberg werd doodgeschoten, leggen rekruten van de Bundeswehr de eed van trouw aan de Grondwet af. Dit Grundgesetz heeft een unieke bepaling in artikel 20.4: 'Gegen jeden, der es unternimmt, diese Ordnung zu beseitigen, haben alle Deutschen das Recht zum Widerstand, wenn andere Abhilfe nicht möglich ist.‘
_Klassieke tirannendoding
Deze postume rechtvaardiging van Von Stauffenbergs moordaanslag doet denken aan het begrip tirannenmoord, dat in de Oud-Griekse wereld ontstond. In -514 staken de Atheners Harmodios en Aristogeiton Hipparchos dood. Hipparchos was een van de drie zonen van de al overleden Peisistratos, die het begrip tyrannos inhoud had gegeven. Zij probeerden het bewind van hun vader voort te zetten. Met Peisistratos als uitgangspunt wees het diepgaande denken over politiek (een Grieks concept) aan wat de kenmerken van een tiran zijn.
_Een tiran afvinken
In de eerste plaats komt hij onwettig aan de macht, meestal door zich een gewapende macht te bezorgen. Een beproefd middel was een lijfwacht te krijgen na een (vermeende) moordaanslag. De tiran omringt zich met jaknikkende vazallen. Iedereen die boven het maaiveld uitsteekt, wordt weggemaaid. Talentvolle mensen houden zich gedeisd of brengen zich elders in veiligheid. De tiran heerst met willekeur en terreur. Zo vergreep de antieke tiran zich steevast aan gehuwde vrouwen en vrije pubers; de moord op Hipparchos kwam voort uit de vrees dat deze zich zou meester zou maken van de jonge Harmodios, de liefdesknaap van Aristogeiton. De tiran verbluft de burger door grootse ondernemingen, zoals bouwwerken en festivals. Kunstenaars worden ingeschakeld als instrumenten van propaganda. Voor zijn prestige bedrijft de tiran een agressief beleid tegenover het buitenland en schrikt niet voor oorlog terug. Door het persoonlijke van hun macht slagen tirannen er echter maar zelden in de opvolging veilig te stellen.
Het kost geen moeite deze kenmerken af te vinken bij moderne dwingelanden: Mussolini, Stalin, Hitler en Poetin.
Het kost geen moeite deze kenmerken af te vinken bij moderne dwingelanden: Mussolini, Stalin, Hitler en Poetin.
_Uitgestelde verheerlijking
Harmodios en Aristogeiton werden enige tijd na hun daad en dood geëerd als tyrannoktonoi, tirannendoders. Ze kregen een standbeeld op de agora en in hymnen werden ze als wegbereiders van de dėmokratia verheerlijkt. Sindsdien zag de antieke wereld tirannendoding als de nobele daad van de plichtsgetrouwe burger. Zo waren Brutus en Cassius ervan overtuigd door de moord op Caesar de vrije republica te redden. Ze kwamen bedrogen uit, want ze bereidden de weg voor de autocratie van keizer (Caesar) Augustus.
Hier hoeven we dus niet de vraag te stellen: 'Wat als?’ Die 'iffies’ gaan wel op bij de mislukte moordaanslagen op Hitler. De kring van Von Stauffenberg had wel maatregelen voorzien – de Operatie Walküre – maar er werd ook naïef gedacht dat de westelijke geallieerden samen met de Wehrmacht de 'bolsjewistische’ opmars wel zouden willen stuiten. Waarschijnlijk was nazi-Duitsland in de zomer van ’44 gewoon militair ingestort. Miljoenen mensenlevens zouden zijn gespaard. Maar ongetwijfeld hadden naoorlogse Duitsers zich vastgeklampt aan een nieuwe dolkstootlegende: als die verrader de Führer had laten leven, had hij met zijn wonderwapens de Endsieg wel behaald. Uiteindelijk was, zoals Anna Haag al in haar oorlogsdagboek schreef, de totale militaire nederlaag van nazi-Duitsland de voorwaarde voor een nieuw begin.
Hier hoeven we dus niet de vraag te stellen: 'Wat als?’ Die 'iffies’ gaan wel op bij de mislukte moordaanslagen op Hitler. De kring van Von Stauffenberg had wel maatregelen voorzien – de Operatie Walküre – maar er werd ook naïef gedacht dat de westelijke geallieerden samen met de Wehrmacht de 'bolsjewistische’ opmars wel zouden willen stuiten. Waarschijnlijk was nazi-Duitsland in de zomer van ’44 gewoon militair ingestort. Miljoenen mensenlevens zouden zijn gespaard. Maar ongetwijfeld hadden naoorlogse Duitsers zich vastgeklampt aan een nieuwe dolkstootlegende: als die verrader de Führer had laten leven, had hij met zijn wonderwapens de Endsieg wel behaald. Uiteindelijk was, zoals Anna Haag al in haar oorlogsdagboek schreef, de totale militaire nederlaag van nazi-Duitsland de voorwaarde voor een nieuw begin.
_Een monument voor Crooks?
Terug naar Crooks, aanleiding voor deze beschouwing. Wat bezielde hem? Was hij ervan overtuigd een onvermijdelijke dictatuur te voorkomen? Natuurlijk doet zich in de VS nog niet de situatie voor waarin artikel 20.4 van de Duitse grondwet voorziet: andere middelen, verkiezingen – mits niet gemanipuleerd – zijn nog voorhanden. Maar wie weet: misschien komt er ooit na een Trumpdictatuur in Washington een beeld voor Crooks, die het als een nieuwe Von Stauffenberg toch maar geprobeerd heeft.
_Genade van de rede
Er is nogal wat morele vermetelheid nodig om tot de overtuiging te komen dat nu juist jij het bent die tot tirannendoding moet overgaan. In Von Stauffenbergs kring, oud-gymnasiasten vertrouwd met het antieke concept 'Tyrannenmord’, werd lang getwijfeld over de rechtmatigheid van een aanslag op Hitler. Theoloog Dietrich Bonhoeffer hielp de twijfelaars uit de gewetensnood door te betogen dat de genadige God wel 'Schuldübertragung’, schuldoverdracht, zou toepassen: die ene misdaad woog op tegen het veelvoud aan misdaden die werden voorkomen.
De ongodist, zoals een atheïst in oud-Nederlands heette, hoeft niet op goddelijk erbarmen te rekenen, maar moet met zichzelf in het reine komen. Als die ooit voor de keus wordt gesteld, kan die een voorbeeld nemen aan Georg Elser (1903 - Dachau, 9 april 1945), een simpele ambachtsman met communistische sympathie, die vanuit persoonlijk rechtvaardigheidsgevoel op 8 november 1939 in de Münchener Bürgerbräukeller de perfecte aanslag pleegde op Hitler en de hele Führung. Alleen had de 'voorzienigheid‘ – goddelijk of duivels? – Hitler 13 minuten te vroeg laten vertrekken …
De ongodist, zoals een atheïst in oud-Nederlands heette, hoeft niet op goddelijk erbarmen te rekenen, maar moet met zichzelf in het reine komen. Als die ooit voor de keus wordt gesteld, kan die een voorbeeld nemen aan Georg Elser (1903 - Dachau, 9 april 1945), een simpele ambachtsman met communistische sympathie, die vanuit persoonlijk rechtvaardigheidsgevoel op 8 november 1939 in de Münchener Bürgerbräukeller de perfecte aanslag pleegde op Hitler en de hele Führung. Alleen had de 'voorzienigheid‘ – goddelijk of duivels? – Hitler 13 minuten te vroeg laten vertrekken …
De auteur bij de bronzen Georg Elser, die op het station van Köningsbronn op de trein naar München gaat stappen met dynamietstaven die uit zijn ras puilen (foto door auteur, mei 2023).