31 juli 2024
Deel 11: Criminaliteit en de aanpak ervan. Is er plaats voor een evolutief perspectief?
Deel 11 – Waarom we vechten: status, verbondenheid en morele denkkaders
In deze bijdrage onderzoeken we hoe denkkaders zoals morele codes, religie en ideologieën, samenhangen met onze onbewuste drang naar status en verbondenheid, en hoe deze factoren bijdragen aan groepsconflicten en oorlog. We richten ons op de centrale vraag: in hoeverre kan een ideologie groepsgeweld of oorlog aanwakkeren, en hoe brengen ideeën mensen ertoe om te vechten of zelfs tot extreme zelfopoffering, zoals zelfmoordaanslagen, over te gaan? We laten ons inspireren door het werk van de Britse evolutionaire bioloog Mike Martin.
De stelling is dat morele codes, religie, en ideologie op zichzelf geen groepsgeweld of oorlogen veroorzaken. Martin suggereert dat deze denkkaders de dynamiek van streven naar status en verbondenheid versterken. Ze helpen om grenzen tussen de eigen groep en andere groepen te definiëren. Daarmee versterken ze een gevoel van verbondenheid en interne cohesie. Ze legitimeren niet alleen de interne hiërarchieën en statusstructuren binnen de groep, maar fungeren vaak als katalysatoren voor groepsconflicten. Een gedeelde wereldvisie, gedeelde morele codes kunnen leiden tot het rechtvaardigen van geweld tegen zij die als buitenstaanders worden beschouwd omwille van andere overtuigingen.
Geweld en oorlog hebben een gemeenschappelijk kenmerk dat consistent blijft ongeacht de tijdsperiode of het technologische niveau van oorlogsvoering. Zelfs de Griekse geschiedschrijver Thucydides erkende dit in zijn verslag van de Peloponnesische Oorlog tussen Athene en Sparta. Dit is een sterke aanwijzing dat dit voorkomt uit de menselijke natuur en meer specifiek, uit de menselijke psychologie en de evolutie van ons brein.
Inzichten uit de cognitieve wetenschappen bieden waardevolle informatie over hoe het menselijke brein werkt. Met name blijkt dat het 'langzamere' bewust redenerende brein vaak achteraf 'snellere' onbewuste beslissingen rationaliseert. Dit gebeurt om onze onbewuste intuïtieve verlangens en drijfveren sociaal meer aanvaardbaar te maken voor anderen en voor onszelf. Hoe werkt dit precies?
Het argument van Martin is dat individuen die beter in staat waren om hun drijfveren en beslissingen uit te leggen aan anderen, een evolutionair voordeel hadden. Redeneren helpt ons niet alleen om sociaal te navigeren, maar ook om onze acties te rechtvaardigen, zowel voor als na het uitvoeren ervan. Het helpt ons om onze reputatie binnen de groep te bewaken, te bewaren en zo nodig te verbeteren. Bewust redeneren biedt dus een competitief voordeel in sociale groepen door onbewuste menselijke drijfveren, zoals streven naar status en verbondenheid, sociaal acceptabeler te maken.
Ons brein is door evolutie zodanig gevormd dat we het vermogen hebben ontwikkeld om morele codes te creëren, om sociale groepen te organiseren op basis van gedeelde ideologieën en/of een gedeeld geloof in het bovennatuurlijke. Deze groepen zijn gebaseerd op gemeenschappelijke kenmerken en gedeelde ideeën hoe de fundamentele groepsproblemen op te lossen (zie deel 10 van dit essay). Mensen die dezelfde morele, religieuze of ideologische principes deelden en zichzelf identificeerden als lid van de in-groep, werden als deel van de groep gezien. Mensen met andere overtuigingen behoorden tot de out-groep.
De grotere sociale groepen die mensen opbouwen met behulp van bewuste denkkaders zoals morele codes, religies en ideologieën, geven de evolutionaire beloningen van streven naar status en verbondenheid nog meer betekenis. Wanneer we onbewust naar status en verbondenheid verlangen en bereid zijn om hiervoor te vechten, rechtvaardigen en interpreteren we dit bewust als vechten voor morele, religieuze of ideologische redenen. Omdat we vechten voor onze eigen in-groep (verbondenheid) en onze sociale positie (status), zien we de oorzaken van conflicten vaak als precies dezelfde zaken die sociale groepen bij elkaar houden – zoals moraal, religie en ideologieën.
Wanneer we spreken over groepsgeweld en oorlogen, aangestuurd door bewuste kaders van morele codes, religie of ideologie, rechtvaardigen we simpelweg de werkelijke motieven die er oorspronkelijk waren. Omdat mensen zich meestal niet bewust zijn van de onbewuste drijfveren die het brein achteraf rechtvaardigt, beschouwen ze hun bewuste redeneringen en denkkaders als de echte oorzaken van geweld. Wanneer we morele codes, religie of ideologie als oorzaken van oorlog aanduiden, bieden we eigenlijk een sociaal aanvaardbare rechtvaardiging voor onze onderbewuste verlangens naar verbondenheid en status. De meest sociaal geaccepteerde manier om groepsconflicten en oorlogvoering te rechtvaardigen, is door te verwijzen naar de denkkaders die de vijf fundamentele problemen oplossen, waaronder verbondenheid (zoals identiteit) en status (zoals hiërarchie).
Alle menselijke samenlevingen en culturen hebben morele codes en/of religies die oplossingen bieden voor de vijf fundamentele groepsproblemen: identiteit, hiërarchie, handel, ziekte en straf. Verschillende culturen, in uiteenlopende ecologische omstandigheden, benaderen deze oplossingen echter op diverse manieren, wat leidt tot verschillende manieren om de sociale uitdagingen op te lossen. Cruciaal voor ons betoog is dat deze denkkaders op zichzelf geen oorzaak zijn van groepsconflict of oorlog. Wat we zien is dat verschillen tussen groepen in deze denkkaders vaak samenhangen met conflicten tussen groepen. Ze helpen bij het vormen van sociale groepen die met elkaar strijden en bieden een rechtvaardiging voor dergelijk groepsgeweld.
Samengevat: mensen verlangen onbewust naar status en verbondenheid, en het geweld dat we gebruiken om deze onbewuste drijfveren na te streven, dient sociaal te worden gerechtvaardigd om succesvol te zijn. We gebruiken onze geëvolueerde capaciteit tot redeneren om deze verlangens binnen sociaal aanvaarde denkkaders te plaatsen, denkkaders die voortkomen uit duizenden jaren van culturele evolutie. Aangezien zowel onze eigen groep als de tegenstanders in een groepsconflict proberen hun verlangens te rechtvaardigen en hun reputaties te beschermen door deze verlangens in sociaal geaccepteerde kaders te plaatsen, begrijpen we dat deze denkkaders oorlog vaak veroorzaken.
_Referenties en verder lezen
- Carruthers, P., & Chamberlain (Eds.) (2000). Evolution and the human mind: modularity, language and meta-cognition. Cambridge University Press.
- Damasio, A.R. (1994). Descartes' error: emotion, reason, and the human brain. Penguin Books.
- Gat, A. (2006). War in human civilization. Oxford University Press.
- Greene, J.D. (2001). Moral tribes: Emotion, reason, and the gap between us and them. Penguin Books.
- Haidt, J. (2001). The emotional dog and its rational tail. A social intuitionist approach to moral judgment. Psychological Review, 108(4), 814-834.
- Haidt, J. (2012). The righteous mind. Penguin.
- Henrich, J. (2016). The secret of our success. Princeton University Press.
- Kahneman, D. (2012). Thinking, fast and slow. Penguin.
- Martin, M. (2014). An intimate war. An oral history of the Helmand conflict. Hurst & Company.
- Martin, M. (2018). Why we fight. Hurst & Company.
- Mercier, H., & Sperber, D. (2017). The enigma of reason. A new theory of human understanding. Allen Lane.
- Pinker, S. (2011). The better angels of our nature: the decline of violence in history and its causes. Allen Lane.
- Ridley, M. (2011). The rational optimist. HarperCollins.
- Trivers, R. (2011). The folly of fools. The logic of deceit and self-deception in human life. Basic Books.
Lees hier (onderaan) de andere delen van dit essay.
Meer van Ann De Buck en Lieven Pauwels