29 juli 2024
De uitzondering en de regel
Het is een algemeen bekend gezegde: de uitzondering bevestigt de regel. Het is echter veel minder duidelijk wat er precies mee bedoeld wordt. Het klinkt ook paradoxaal, want de regel en de uitzondering daarop zijn elkaars tegendeel. Op echte, degelijke regels horen er geen uitzonderingen te zijn, want dan zijn het geen echte, degelijke regels. En hoe zou een uitzondering, dus een geval waarin de regel niet opgaat, die regel juist bevestigen? Men heeft lang aangenomen dat alle zwanen wit zijn, tot men op een mooie dag zwarte exemplaren aantrof: voorwaar geen uitzondering die de regel bevestigde, nietwaar? En als er op een regel geen uitzondering is die hem bevestigt, is die regel dan minder waar dan een die bevestigd is door een uitzondering? Spraakverwarring alom dus.
Ons gezegde is zo oud als de straat, en meestal wil dat zeggen dat we het uit de Griekse of Romeinse oudheid hebben. Cicero (Pro Balbo, 14) gebruikte een redenering in die zin om uit een wettelijke uitzondering een wetsregel af te leiden: als bepaalde volkeren nadrukkelijk uitgesloten worden van het Romeinse burgerrecht, dan betekent dat dat in principe alle andere volkeren dat recht genieten, tenzij uitzonderlijk anders bepaald. In het Latijn: exceptio probat regulam in casibus non exceptis. Als men nu bijvoorbeeld nadrukkelijk bepaalt dat verzendingen vanaf € 30 gratis zijn, betekent dat eigenlijk dat verzendingen niet gratis zijn, tenzij vanaf € 30, bij wijze van uitzondering. In die zin bevestigt de uitzondering die vermeld wordt de algemene regel die niet expliciet vermeld wordt, omdat men aanneemt dat die voor de hand ligt, of algemeen bekend is.
Of anders gezegd: als een uitzondering iets illegaal maakt, dan moet dat legaal zijn als er geen uitzondering is. Abortus is illegaal vanaf een bepaald aantal weken van de zwangerschap. Dat betekent dat abortus wettelijk toegestaan is voor die tijd. Door de uitzondering nadrukkelijk te vermelden, wordt de regel inderdaad bevestigd.
In het Engels luidt het gezegde: the exception that proves the rule, en in het Frans is het l'exception qui confirme la règle, in het Duits Ausnahmen bestätigen die Regel. Ook daar is het absurd te veronderstellen dat een regel zou worden bewezen of bevestigd door de uitzondering erop. Alle levende wezens zijn sterfelijk; als er een levend wezen zou zijn dat een uitzondering maakt op die regel, zou dat die regel evident niet bewijzen, bekrachtigen of bevestigen, maar die juist volledig ontkrachten en alle geldigheid ontnemen. De betekenis is dus ook in dit geval dat een uitzondering slechts een uitzondering is als er een algemene regel is. Op de eerste zondag van de maand zullen de winkels open zijn: koopzondag. De uitzondering verwijst impliciet naar de algemene regel, namelijk dat de winkels op zondag gesloten zijn, tenzij anders vermeld.
Er kunnen dus uitzonderingen gemaakt worden op algemene regels, en dat doen we voortdurend. Maar het is niet omdat we uitzonderingen maken, dat die regels algemeen zijn, of rechtsgeldig zijn. De uitzondering is geen bewijs voor de algemeenheid van de regel, maar kan gebruikt of begrepen worden als een bewijs voor het bestaan van een algemene regel waarop uitzonderingen kunnen bestaan. Die regels behoren evenwel specifiek tot het domein van de menselijke verhoudingen. Ze worden naar best vermogen opgesteld en toegepast door mensen, en in de praktijk blijkt dat men weleens iets over het hoofd heeft gezien, en moet men de wet amenderen, er een clausule aan toe voegen, een uitzondering toestaan in bijzondere gevallen. Die exceptionele gevallen doen dan de algemene wet niet teniet, die blijft geldig in alle andere gevallen, en is enkel niet van toepassing in de expliciet vermelde gevallen.
We moeten ons er evenwel voor hoeden de uitdrukking te gebruiken in andere gevallen, of in een andere betekenis. We vermeldden al de universele regel, of de natuurwet dat alle levende wezens sterfelijk zijn. Er zijn goede redenen om aan te nemen dat er op die regel geen uitzonderingen mogelijk zijn. Enerzijds vanuit de terminologie zelf: een wezen dat onsterfelijk is, zou geen levend wezen zijn, want sterfelijk zijn is inherent aan leven. Maar ook experimenteel of inductief stellen we vast dat alle levende wezens maar al te sterfelijk zijn: leven is precair, het vertoont nooit kenmerken die we met onsterfelijkheid associëren, we hebben geen enkele reden om aan te nemen dat een levend wezen onsterfelijk zou kunnen zijn, en meer dan genoeg redenen om in te zien dat het leven eindig is.
Meer algemeen moeten we concluderen dat er op universele of natuurwetten geen uitzonderingen zijn, en al zeker geen uitzonderingen die die regels zouden kunnen of moeten bevestigen, want dan zouden het geen algemeen geldende wetten zijn.
In het gewone taalgebruik is de uitdrukking 'de uitzondering bevestigt de regel' in enkele andere gevallen wel heel gangbaar, en twijfelt niemand aan de juiste betekenis ervan.
Zo zijn we geneigd om ze te gebruiken om te wijzen op het bijzondere karakter van een voorval of feit, dat afwijkt van wat we gewoon zijn. Van een politicus zei men eens dat hij nuchter was toen hij een tussenkomst deed in het parlementair debat, en men voegde eraan toe dat dat slechts de uitzondering was die de regel bevestigde, namelijk dat hij meestal dronken was. Van een strenge rechter zei men hetzelfde toen hij eens een heel clement oordeel velde in een nochtans zware zaak. In dergelijke gevallen bewijst de uitzondering de algemeenheid van de regel niet, maar benadrukt men op die manier, niet zelden ironisch en met een lichte overdrijving het uitzonderlijke van de afwijking van de regel, of het relatief geringe belang van de uitzonderingen in vergelijking met het belang of de frequentie van wat de regel zegt. In het Frans heet het dan: une fois n'est pas coutume. De betekenis is dus veeleer dat de uitzonderingen geen afbreuk doen aan de (relatieve) algemeenheid van de regel.
Volkswijsheden en andere staande uitdrukkingen zijn een goed hulpmiddel om nuttige regels door te geven en te onthouden. Ze maken deel uit van ons cultureel erfgoed, van onze beschaving. Soms is het nodig dat we er even het stof wat afblazen en hun ware betekenis weer naar boven halen. Op die regel is onze uitdrukking 'de uitzondering bevestigt de regel' geen uitzondering.
Meer van Karel D'huyvetters