24 juli 2024
De kracht van het vrije denken bewezen: Anna Haag
'Zit je alweer naar de oorlog te kijken?', zegt mijn zoon als hij mij er 's avonds laat op betrapt dat ik een van de documentaires volg die Duitse televisiestations vrijwel dagelijks uitzenden.[1] Nee, ik ben niet zo erg geïnteresseerd in het krijgsgebeuren en de gruwelijke misdaden die ook door gewone Duitsers en – niet te vergeten – Oostenrijkers werden gepleegd. Mij houdt vooral de algemene vraag bezig: zou jij onder een totalitair regime, onder het bombardement van eenzijdige propaganda moreel overeind blijven? Dat moet toch voor veel vrijdenkers een existentiële kwestie zijn. Vooral de films over het dagelijks leven in het Derde Rijk werken daarom zo beklemmend: alles gaat zijn gewone gang.
Oorlogsdagboeken geven veel meer zicht op de gespletenheid van de geesten. Dat zicht krijg je uit Das Echoot van Walter Kempowski (1929-2007). De drie delen van dit 'peillood', tezamen 7248 bladzijden, heb ik achter elkaar gelezen. Kempowski heeft de bronnen gegroepeerd in drie delen, rond de aanval op de Sovjet-Unie (operatie Barbarossa tot de terugslag vóór Moskou), Stalingrad en de vluchtwinter van 1945. Aan het woord komen mensen die tot het einde in Hitler geloven, ten tweede de twijfelaars en ten slotte de weinigen die het Hitleranisme blijven afwijzen.
Het heel diverse materiaal van Kempowski bevat ook dagboekbladzijden, af en toe van Viktor Klemperer. Diens dagboek 1933-1945 is terecht vermaard.[2] En sinds 2021 is er het dagboek van Anna Haag, dat volgens Nazi-expert Götz Aly naast dat van Klemperer kan worden gesteld.
Toen ik in 2023 in NRC de bespreking van de Nederlandse vertaling Vreemdeling in eigen land[3] las, schafte ik direct de Duitse uitgave Das Denken ist heute überhaupt nicht mehr Mode aan.[4] Beide titels zijn citaten uit het dagboek, dat begint op 11 mei 1940, dus de dag na de overval van het westen.
Anna Haag had het handgeschreven origineel in 1945 overgetypt, met weglating van al te familiale zaken, en het ter publicatie aangeboden, maar tevergeefs. Vergelijking van het manu- met het typoscript bewijst dat ze niet met de wijsheid achteraf iets heeft toegevoegd, behalve de massamoord van Ouradour.
Anders dan Götz Aly, die ik graag lees en in documentaires zie optreden[5], vind ik dat Anna Haag Klemperer verre overtreft. In de Humanistische Rundschau 2024/1 van Baden-Württemberg heb ik zeven aspecten genoemd en toegelicht, waardoor zij superieur is.
Het heel diverse materiaal van Kempowski bevat ook dagboekbladzijden, af en toe van Viktor Klemperer. Diens dagboek 1933-1945 is terecht vermaard.[2] En sinds 2021 is er het dagboek van Anna Haag, dat volgens Nazi-expert Götz Aly naast dat van Klemperer kan worden gesteld.
Toen ik in 2023 in NRC de bespreking van de Nederlandse vertaling Vreemdeling in eigen land[3] las, schafte ik direct de Duitse uitgave Das Denken ist heute überhaupt nicht mehr Mode aan.[4] Beide titels zijn citaten uit het dagboek, dat begint op 11 mei 1940, dus de dag na de overval van het westen.
Anna Haag had het handgeschreven origineel in 1945 overgetypt, met weglating van al te familiale zaken, en het ter publicatie aangeboden, maar tevergeefs. Vergelijking van het manu- met het typoscript bewijst dat ze niet met de wijsheid achteraf iets heeft toegevoegd, behalve de massamoord van Ouradour.
Anders dan Götz Aly, die ik graag lees en in documentaires zie optreden[5], vind ik dat Anna Haag Klemperer verre overtreft. In de Humanistische Rundschau 2024/1 van Baden-Württemberg heb ik zeven aspecten genoemd en toegelicht, waardoor zij superieur is.
_Ze observeert scherp
Ze legt vast wat ze meemaakt op straat, in winkels, in de tram en wat ze in de krant leest – ze plakt krantenknipsels in tussen haar handgeschreven aantekeningen. In tegenstelling tot Klemperer, die in het Judenhaus in Dresden in afzondering moest leven, beweegt Anna zich dagelijks vrij rond in Stuttgart en omgeving, tussen mensen van allerlei aard en stand.
Een voorbeeld: 'Dezer dagen werd in onze stad een tram door de politie gestopt. Twee heren werden meegenomen en gearresteerd omdat ze laatdunkende opmerkingen hadden gefluisterd over de toespraak van de Führer. Iemand die tegenover hen zat en het hoorde, was uitgestapt en had de politie gebeld.' (9 februari 1941)
Een voorbeeld: 'Dezer dagen werd in onze stad een tram door de politie gestopt. Twee heren werden meegenomen en gearresteerd omdat ze laatdunkende opmerkingen hadden gefluisterd over de toespraak van de Führer. Iemand die tegenover hen zat en het hoorde, was uitgestapt en had de politie gebeld.' (9 februari 1941)
_Ze stelt onnadenkendheid meedogenloos aan de kaak
Haar medeburgers denken niet meer, want 'de Führer denkt voor ons'. Al op 18 januari 1941, dus op het hoogtepunt van Duitslands militaire macht, schrijft ze: 'Wat mij opwindt en ziek maakt is het feit dat zo weinig mensen in dit land denken dat we de oorlog kunnen verliezen'. En op 21 januari 1941 schreef ze de zin op die de titel werd van de Duitse uitgave 'Denken is tegenwoordig niet meer in de mode'.
Veel 'goede' Duitsers gingen in zogenaamde 'innerlijke emigratie', dat wil zeggen, zochten hun toevlucht in intellectueel werk. Haag reageert op een professor, die zo aan de grimmige werkelijkheid ontsnapt: 'De Duitser denkt niet, hij werkt! Gevolg? We werkten en zwoegden en lieten het denken over aan de Führer.' (16 oktober 1943)
Veel 'goede' Duitsers gingen in zogenaamde 'innerlijke emigratie', dat wil zeggen, zochten hun toevlucht in intellectueel werk. Haag reageert op een professor, die zo aan de grimmige werkelijkheid ontsnapt: 'De Duitser denkt niet, hij werkt! Gevolg? We werkten en zwoegden en lieten het denken over aan de Führer.' (16 oktober 1943)
_Ze voorspelt en aanvaardt de bombardementen
Terwijl er om haar heen gejubeld wordt over het 'Coventrieren' van Britse steden, voorziet Anna al vroeg de wraak voor Warschau, Rotterdam, Londen en Coventry: 'Moet er niet ooit een verdiend Sodom en Gomorra vanuit de hemel over ons "vaderland" losbarsten?' (14 december 1940)
Zes maanden later noteert ze: 'Duitsland moet bovenal de oorlog niet alleen verliezen, maar tevoren hem eerst pijnlijk aan den lijve ondervinden'. (23 juni 1941) En als de wraak uit de hemel dan komt, bespot ze de klagers: nu beleven ze wat hun vaderland aan Engeland geleerd heeft.
Zes maanden later noteert ze: 'Duitsland moet bovenal de oorlog niet alleen verliezen, maar tevoren hem eerst pijnlijk aan den lijve ondervinden'. (23 juni 1941) En als de wraak uit de hemel dan komt, bespot ze de klagers: nu beleven ze wat hun vaderland aan Engeland geleerd heeft.
_Ze waarschuwt voor een nieuwe dolkstootlegende
Met een groepje vrienden luistert ze naar de BBC – als haar nazischoonzoon komt, verstopt ze de antenne. Vaak vraagt een Engelse spreker zich af waarom ze Hitler niet vermoorden. Ze wijst het verwijt op goede gronden af: 'Jullie Engelsen vinden dat we Hitler moeten doden. Misschien was dat wel het domste wat we zouden kunnen doen. De kelk moet tot de bodem worden uitgedronken. Als we onze "God" nu ombrengen, zouden de stomme Duitsers klagen: "Als men hem had laten leven, had hij ons prachtig van alle nood bevrijd". Het nationaalsocialisme zou snel weer wortelschieten. Een absolute militaire nederlaag met alle consequenties vandien is noodzakelijk.' (16 mei 1942)
Daarom is het per slot van rekening maar goed dat Von Stauffenbergs aanslag van 20 juli 1944 mislukte. Anders zou er ongetwijfeld plaats zijn gemaakt voor een nieuwe dolkstootlegende – Haag gebruikt dat woord ook – de Führer zou met zijn wonderwapens toch nog de Endsieg hebben behaald als hij niet verraderlijk was vermoord.[6]
Daarom is het per slot van rekening maar goed dat Von Stauffenbergs aanslag van 20 juli 1944 mislukte. Anders zou er ongetwijfeld plaats zijn gemaakt voor een nieuwe dolkstootlegende – Haag gebruikt dat woord ook – de Führer zou met zijn wonderwapens toch nog de Endsieg hebben behaald als hij niet verraderlijk was vermoord.[6]
_Ze denkt vooruit over morele wederopbouw
Op nieuwjaarsdag 1945 huivert ze bij het voorzien van Stunde Null. 'Stel je het einde van de oorlog voor! Stel je de leegte voor, de afgrond, het niets waarmee we in Duitsland te maken zullen krijgen!' Al op 4 december 1940 ziet ze welke taak in het verschiet lag: 'We moeten instituties creëren die het beroep op de lagere instincten van mensen uitschakelen'. Ze belooft samen met haar kinderen en anderen haar bijdrage aan een beter Duitsland te leveren (15 oktober 1941).
Ze is haar voornemen ook nagekomen. Na de oorlog is ze politiek en sociaal actief geworden. In Stuttgart getuigt het Anna-Haag-Haus, waar generaties samenkomen, van haar inspanningen op maatschappelijk gebied. In de luttele jaren dat ze in haar regio de SPD vertegenwoordigde, heeft ze de wet 1007 van Baden-Württemberg doorgedrukt: 'Niemand mag tot gewapende militaire dienst worden gedwongen'. De grondwet 1949 van de Bondsrepubliek heeft ervan gemaakt: 'Niemand mag tegen zijn geweten tot gewapende militaire dienst worden gedwongen'. Zo leeft Anna Haag tot de dag van vandaag voort.
Ze is haar voornemen ook nagekomen. Na de oorlog is ze politiek en sociaal actief geworden. In Stuttgart getuigt het Anna-Haag-Haus, waar generaties samenkomen, van haar inspanningen op maatschappelijk gebied. In de luttele jaren dat ze in haar regio de SPD vertegenwoordigde, heeft ze de wet 1007 van Baden-Württemberg doorgedrukt: 'Niemand mag tot gewapende militaire dienst worden gedwongen'. De grondwet 1949 van de Bondsrepubliek heeft ervan gemaakt: 'Niemand mag tegen zijn geweten tot gewapende militaire dienst worden gedwongen'. Zo leeft Anna Haag tot de dag van vandaag voort.
_Ze schrijft gewoon goed
Veel oorlogsdagboeken zijn louter om de inhoud boeiend, de verwoording is vaak gebrekkig. Deze (klassiek-)filoloog heeft genoten van de trefzekerheid van Haags schrijven. In haar taalbeheersing toont ze de ervaring die zij heeft opgedaan met berichten, columns, verhalen en een roman.
Veel scholing had Anna Haag niet genoten; ze was echt de autodidact die ons vrijdenkers zo lief is: iemand die door lezen en denken en discussie tot inzicht kwam.
Veel scholing had Anna Haag niet genoten; ze was echt de autodidact die ons vrijdenkers zo lief is: iemand die door lezen en denken en discussie tot inzicht kwam.
_Ze bewijst de kracht van het vrije denken
Anna lijdt onder het onvermogen om iets te doen. 'Maar dat ene kan ik nog doen: mezelf trouw blijven en aan wat ik dankzij mijn onwrikbaar verstand en mijn gezonde instinct als goed, juist en menswaardig heb leren kennen'. (29 september 1940)
Ja, zo'n mens geeft het vertrouwen dat men zichzelf kan blijven ook onder zware druk. Twee Russische vrienden, die onder de Poetindictatuur zuchten, heb ik van Anna Haag verteld: ze begrijpen de overeenkomst.
_Noten
- Tot voor kort beschouwde ik die overvloed als het bewijs van 'Vergangheitsbewältigung', maar sinds kort besluipt me twijfel. Het zijn vooral commerciële zenders, die de kijkers vergasten op die – doorgaans onberispelijke – documentaires. Zij rekenen dus op een groot publiek. Zit dat zich toch niet te verlustigen in een 'grote tijd'?
- Ook zijn andere herinneringen en dagboeken zijn de moeite waard. Ik heb ze allemaal gelezen. Met voldoening stelde ik vast dat hij ook in de DDR, die hem eerde, zelf bleef denken. Hij vergeleek al gauw de verering van Stalin met die van Hitler.
- Uitgeverij Alfabet.
- Reclam; deze uitgeverij heeft ook een selectie in haar onvolprezen Universal-Bibliotheek in haar fonds: Verlogenheit und Barbarei.
- Niet alleen om het blootleggen van nazimisdaden, maar vooral omdat hij ze weet in te bedden in de geschiedenis: de enorme staatsschuld 'dwong' Hitler tot een roofoorlog. En: de jodenhaat was al decennia diepgeworteld in de Duitse geest, ook bij links.
- De perfecte bomaanslag van Georg Elser op 8 november 1939 in de Bürgerbräukeller had de oorlog kunnen verhinderen, zoals Elser als motief voor zijn daad opgaf. Alleen doordat de Voorzienigheid Hitler dertien minuten te vroeg liet vertrekken, ontkwam hij aan deze tirannendoding. (Zie mijn Tirannenmoord. Van Caesar tot Hitler, Omniboek 2021.)
Foto bovenaan © René van Elst
Meer van Anton van Hooff