17 juni 2024
Eureka Europa #10: Het negenoog van de democratie. Europees parlement opnieuw aan een grote kuis toe
Veel zelfbewieroking en somber tandengeknars in het Europees Parlement, zowel bij de ontslagnemende MEP's als bij de promotiediensten. In 2019 zaten er 60% nieuwelingen in het halfrond. Het ziet ernaar uit dat het voor de nieuwe termijn tot 2029 niet anders zal zijn. De verwachte ruk naar rechts is er gekomen. ID (van Le Pen, met Vlaams Belang), de loslopende Niet-Ingeschrevenen, de ECR (met N-VA, maar ook met de Fratelli d'Italia van Meloni), en zelfs de steeds conservatievere EVP, halen samen 360 zetels. Dat is de helft van alle MEP's. En dan hou ik geen rekening met de 53 nieuwgekozenen die nog niet in een van de zeven huidige fracties zitten. Onderhuids woekeren plannen om (alweer) een heel grote, zeer rechtse (en eurosceptische) fractie te vormen, nog een reden voor de grootste fractie, de EVP, om zoete broodjes te bakken met de extremisten.
De voorbije maanden was al duidelijk dat de Spitzenkandidate van EVP, huidig voorzitster van de Commissie Ursula von der Leyen, bijzonder voorkomend omging met en toenadering zocht tot de Italiaanse premier Giorgia Meloni. Meloni scoorde overigens heel hoog en kwam als eerste over de streep met 28,59% van de stemmen. Als von der Leyen opnieuw een mandaat van vijf jaar wil krijgen, dan neemt ze best haar voorzorgen. Ondertussen hield ze op de verkiezingsavond een zelfbewuste, zij het snoeverige toespraak, alsof alles al in kannen en kruiken is. Dat valt te betwisten, want ze heeft niet alleen vrienden gemaakt in de wapenindustrie en bij de klimaattwijfelaars: ze heeft de 'waarden' van Europa nadrukkelijk weggezeefd, de Green Deal is een uitgeholde kalebas geworden, de soft power van de diplomatie is omgezet in wapengekletter. Bovendien wou ze andermaal niet voor de kiezer komen. Angst voor een afwijzend oordeel? Ze krijgt wel de volle steun van een triomfantelijke Manfred Weber, voor wie het een uitgemaakte zaak is dat von der Leyen, en alleen zij, de Commissie kan leiden. Maar haar neerbuigendheid tegenover het parlement (ze handelt te vaak op eigen houtje, zonder rekenschap af te leggen aan de waakhond die het parlement verdragrechtelijk moet zijn) schept ongemak. De afglijding van de EVP naar hardere stellingnames en de ondermijning van het Rijnlandmodel laten barsten zien in het geheel. Dat is niet de eerste keer. Het heeft jaren gekost om de Hongaarse Fideszpartij de bons te geven – omdat bij de EVP nog altijd de stelregel van Kohl en Martens gold en nog geldt: wij zijn de leidinggevende groep van de Unie, we moeten te allen prijze de grootste blijven.
Het gemor binnen de EVP is niet nieuw. Bij de eindstemming over het voorzitterschap van de Commissie raakte von der Leyen amper met de hakken over de sloot, een verschuiving van vijf stemmen had volstaan om haar te kelderen. Ook nu rijst er dissidentie bij de drie klassieke 'centrum'-partijen (EVP, S&D, Renew), en het is zeer de vraag of ze de helft zal halen. De Standaard (3 juni 2024) wijst terecht op de waarschuwing van oud-commissievoorzitter Jean-Claude Juncker dat het middenveld zich ongemakkelijk voelt met de gevolgde koers. Maxime Prévot van Les Engagés dreigt al met de uitstap van zijn verkozene(n) (al stelt hij nogal naïef dat von der Leyen minder autoritair is dan Weber; zo pochte ze dat ze makkelijk een meerderheid voor haar kandidatuur kan vinden in de Raad, en dat het wel zal loslopen in het Parlement). Edoch, zoals vanouds gaan er zowel bij de socialisten als de liberalen stemmen op om de 'grote coalitie' te ontvetten, en niet alles in handen te geven van de as Frankrijk-Duitsland.
De déconfiture van Macron – die eerder voor zichzelf rijdt dan voor een ideologische overtuiging – zou een duidelijker ruk naar echt liberalisme kunnen uitlokken, nu hij de handschoen al werpt voor uiterst rechts, het parlement stante pede ontbindt, en drie weken later al verkiezingen voorziet (30 juni en 7 juli). Uittredend leider van Groen/EVA, Philippe Lamberts, was ziedend toen hij dat bericht kreeg: 'Dat is totaal onverantwoord. Hij is al jaren het bedje aan het spreiden voor uiterst rechts, en hij heeft nu de stok gevonden om de hond te slaan – de gematigden dus.' Dat had bij monde van Gerolf Annemans, die nu toch op zijn afscheid terugkomt en wél zal gaan zetelen, alleen maar misprijzen tot gevolg: 'Macron probeert zijn hachje nu te redden, hij stuurt wel het parlement wandelen, maar zelf blijft hij zitten, dat is maar een halve terugtreding'. Daar was geen reden toe, had The Economist (28 mei) in tempore non suspecto al aangegeven: 'Although Mr. Bardella (de kandidaat van RN) will doubtless call for fresh legislative elections, there is no constitutional reason for the president to abide'. Paniekvoetbal, in andere woorden. Macron is natuurlijk niet de enige die sip moet kijken.
Ook Viktor Orbán, de illiberale heerser van Hongarije, is voor het eerst in twintig jaar in zijn wieken geschoten. Zijn autoritair, pro-Russisch optreden heeft hem al tot de paria van de Unie gemaakt, ook al is hij erin geslaagd om van de Commissie geblokkeerd geld los te krijgen, in ruil voor een strategische plaspauze tijdens de 'unanieme' beslissing om toetredingsonderhandelingen met Oekraïne te openen. Wie in prangende watersnood zit en in hoge nood de vergaderzaal verlaat, wordt niet meer meegeteld. Het lijkt op Hollandse wiskunde. Er is ook de rel met Italië, omdat een activiste bij protesten tegen neonazi's 'rellen had uitgelokt' en nu vastzit. Pikant detail: Ilaria Salis is net verkozen op een lijst van Links, en moet dus kunnen zetelen in het EP vanwege de onschendbaarheid. Wie breekt eerst?
Maar veel bedreigender dan dat is voor Orbán de opmars van een échte uitdager, Peter Magyar. Magyars Tiszapartij (Respect en Vrijheid) heeft het beter gedaan dan verwacht. Magyar haalde op een haar na 30%, Orbán zag de aanhang van Fidesz wegsmelten van 52,5% naar 44,5%. En Magyar is een mangoest, hij lost zijn prooi niet, zelfs al omschrijft hij zijn politiek parcours niet als een sprint, maar als 'een marathon met horden', en roept hij: 'Zeg stop, het moet gedaan zijn'. Dat is dan weer slecht nieuws voor de even corrupte als autoritaire regering van Slowakije en de SMER-partij van de recent neergekogelde eerste minister Robert Fico. Ze mag erin geslaagd zijn de pro-Europese presidente Zuzana Caputová zo af te dreigen dat ze aftrad, haar opvolger Peter Pellegrini is niet meer dan de handpop van Fico.
Net als de vorming van dominante fracties in het Europees parlement, komt ook de regeringsopmaak hoe langer hoe meer naar voren als een Rubikskubus – een streng stramien met wisselende kleuren op onvermijdbaar vastgeklonken plekken. Die 'immanente' structuur zorgt voor volstrekte stilstand en schijngestalten van politiek. Dat valt ook af te lezen aan de zetelverdeling. Eigenlijk is niks echt dramatisch, als je de resultaten van de fracties bekijkt. De zo goed als definitieve toewijzing – alleen Ierland hinkte nog dagen achterop, te wijten aan ingewikkelde nationale tellingen – geeft amper grote schokken te zien. Groen (-19) en Renew (-22) hebben reden tot verdriet, maar alles blijft binnen de perken, EVP (+9) juicht, S&D (-7) en ECR (-9) verliezen wat pluimen, maar hou er rekening mee dat er nu vijftien zetels waren bijgekomen en dat er liefst 53 'overigen' zijn, niet fractiegebonden nieuwelingen, die snel onderdak zullen zoeken. Er is overigens, op EVP na, niemand die victorie kraait, 'wij hebben over de hele lijn gewonnen'. De benadering was omgekeerd: 'We hebben niet verloren, alleen wat verschuivingen gezien'. Dat klinkt soms hol als Bas Eickhout van Groen even de terugval in Duitsland en Frankrijk vergeet en euforisch de ene zetel bejubelt die ze in Italië veroverden.
Politiek wordt opsmuk. De organisatie van de verkiezingen deed er niet voor onder. Het parlement in Brussel mocht '1300 journalisten ontvangen' (hoera voor de aandacht), had tientallen sprekers (naar inhoud was het zoeken naar de verloren naald in de mesthoop), toeterde dat nooit zoveel burgers betrokken waren en gingen stemmen. Achteraf blijkt het om een luttele groei te gaan: 50,80% daagde op, in 2019 waren het er 50,66%. Moet alles dan zo gargantuesk overdreven zijn als de Europese campagnes, terwijl er in het EP alleen geblakerde hamburgers en overjaarse broodjes kunnen worden verkocht (ik heb net een tonijnsandwich binnen die drie dagen over tijd was, meer mayonaise dan vis)? Nee, Europa lijdt aan de België-ziekte: Cry Wolf als iemand uit de band springt (al is het goed dat een Marcel De Graaff – de pietje de leugenaar en door Moskou uitgekochte doodgraver van Oekraine – niet meer terugkeert), stilstand in aanpak, vergoelijking van mislukt beheer, nu aansporing om onmiddellijk aan te pakken wat een hele legislatuur werd opzijgelegd. Eigenlijk heeft de EU alle kwalen van een vergietdemocratie. Als het Parlement dát beseft, dan is de weg ingezet naar échte volksmacht en vrijheid van keuze. Zeker als het daarvoor de nationaal verkleurde particratie moet opofferen.
Meer van Lukas De Vos