17 juni 2024
'Ulysses' na 102 jaar
In tijden van commercialisering, burn-outs en publicatiedwang is het niet allemaal kommer en kwel aan onze universiteiten. Twee jaar geleden vroeg een tijdschrift mij om een bijdrage ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van 'Ulysses' van James Joyce. Achttien auteurs behandelden elk één hoofdstuk vanuit hun eigen invalshoek, om zo een idee te geven hoe dat moeilijke boek na meer dan een eeuw nog altijd op verschillende manieren wordt gelezen. Ik ga graag op zoek naar de boeken en tijdschriften die Joyce las en waaruit hij gretig woorden en zinnen overnam in zijn eigen encyclopedische roman.
Voor mijn eerste keuze van een hoofdstuk was iemand me te snel af en dus kreeg ik 'Oxen of the Sun', het veertiende en volgens velen het meest onleesbare hoofdstuk van een onleesbare roman. In dit hoofdstuk vermaakt een groepje studenten en hun vrienden (waaronder Stephen Dedalus, de jonge held van Ulysses) zich met veel drank in een zaaltje in een materniteit, terwijl elders in het gebouw een vrouw een kind ter wereld brengt. De oudere held van het boek, Leopold Bloom, loopt even binnen om te informeren hoe de moeilijke bevalling van de vriendin van zijn vrouw verloopt en komt tussen het jonge volkje terecht. Het kind wordt geboren, de luidruchtige bende besluit om snel nog wat meer te gaan drinken voor de pubs sluiten en dat doen ze ook.
Heb ik al gezegd dat Joyce in ieder hoofdstuk van Ulysses een andere stijl gebruikt? In dit geval probeerde hij de conceptie en geboorte van het kind weer te geven door middel van de historische ontwikkeling van het Engelse literaire proza, en dus vertelt hij het verhaal in stukjes die een imitatie zijn van telkens een latere ontwikkeling. Dat beweerde hij tenminste zelf. In werkelijkheid begint hij zijn hoofdstuk met een parodie op een slechte vertaling uit het Latijn waarbij wel de woorden maar niet de ingewikkelde grammatica wordt vertaald. Dan pas gaan we naar het allitererende middeleeuwse Engels, en dan volgen we min of meer chronologisch de Engelse literatuurgeschiedenis, met op het eindje een potpourri van stemmen en dialecten uit de hele wereld: de laatste woorden geeft Joyce aan een dolgedraaide evangelische prediker uit Amerika.
Over het hoofdstuk is veel te vertellen en er is ook inderdaad al heel veel gezegd, maar altijd steunen de critici zich op wat Joyce aan een vriend schreef toen hij worstelde met wat hij zelf een vervloekt hoofdstuk noemde. Met weinig uitzonderingen hebben de Joyceanen (Joyce-specialisten) daar maar weinig nieuws aan toegevoegd. Behalve dan één Amerikaan die de ontstaansgeschiedenis van het hoofdstuk van dichtbij had bekeken en die merkte welke bronnen Joyce had gebruikt om zijn parodieën van bekende auteurs te schrijven (Shakespeare, Addison, Swift, Newman enz). Het doctoraat van Robert Janusko werd gepubliceerd in 1983 bij een kleine uitgeverij, waarna het verdween van het toneel.
Bijna twintig jaar later werd Janusko door een groep jonge onderzoekers herontdekt en dankzij het internet vonden ze nog heel wat andere bronnen die Joyce bij het schrijven had gebruikt. En dankzij datzelfde internet vond ik zelf ook nog wat teksten die Joyce eerst gelezen en dan in zijn roman had geïntegreerd, onder meer die woorden van de oorspronkelijk Amerikaanse preacher die het in veel geciteerde preken over mensen had die 'world-loving, dancing, card-playing, whisky-guzzling, wine-fizzling, gin-sizzling' waren en die hij allemaal naar de hel verwenste. Joyce nam die mooie woorden van Billie Sunday over, maar liet één zonde weg: 'novel-reading'.
Voor mijn artikel kon ik niet direct een exemplaar van Janusko's boek vinden: ik vroeg hulp en in geen tijd kreeg ik vanuit New Orleans een digitale versie van het boek toegestuurd. Internationale samenwerking bestaat nog steeds en karma blijkbaar ook. Toen ik mijn stuk had ingeleverd, schreef ik Janusko om hem te bedanken voor zijn pionierswerk en om te zeggen hoe moeilijk het was geweest om een exemplaar van zijn boek te vinden. Hij antwoordde dat hij net had beslist om het hele boek via Google Books op het internet te publiceren en dat is ondertussen ook gebeurd: The Sources and Structures of James Joyce's Oxen. Veertig jaar onvindbaar, maar nu voor iedereen gratis beschikbaar op het internet.
Meer van Geert Lernout