3 mei 2024
Etienne Vermeersch. Vijf jaar later nog steeds met stem
Deze toespraak werd gehouden door Jacinta De Roeck op 18 januari 2024 (Gent, zaal Liberas), ter gelegenheid van de herdenking van het overlijden van Etienne Vermeersch exact vijf jaar eerder, op 18 januari 2019.
_Etienne Vermeersch, een vooruitstrevende stem
Ik begin graag met een citaat uit 1991 van Connie Palmen uit haar boek De wetten:
'Nederland staat bekend om een schrijnend gebrek aan originele filosofen en de colleges die ik tot dan toe had gevolgd gaven me alle reden dat oordeel te onderschrijven. Wat de meesters aangaat had ik alleen kennis gemaakt met uit de kluiten gewassen scholieren, die het oeuvre van een filosoof uit het buitenland tot in de voetnoten beheersten en er vooral in uitblonken met andere woorden na te vertellen wat door de filosoof zelf in veel fraaiere proza op papier was gezet. Er was er niet een met een eigen verhaal …'
Ook de volgende reactie op een UT-video van Etienne Vermeersch is duidelijk. Ze komt ook uit Nederland maar is van een recentere datum. Uit 2023:
'Over wijlen prof. Monsieur Vermeersch blijf ik me als Noordeling verbazen. Zo kom je ze bij ons niet tegen: Belg, Bourgondisch, fel, academisch. Maar ook het publiek debat niet schuwend … Zelf reflecterend, modern. Vooral zijn bevlogenheid, ogend als klassiek monsieur met egards. Kortom, boeiend maar ook vermakelijk!'
Dus vroeg ik me af wat Etienne Vermeersch als filosoof zo 'anders' maakt, zo 'speciaal'? Na een rondvraag bij vrienden en vriendinnen kwam ik tot de volgende vaststellingen:
- Etienne was naast ethicus ook opiniemaker;
- hij was iemand met een immens geheugen en een enorme algemene kennis, ook juridisch en medisch, belangrijk als we het over een ethische kwestie zoals euthanasie hebben;
- hij dacht ver vooruit in de tijd, zeker in de bio-ethische thema's;
- Etienne had de gave van het 'duidelijke woord' en de morele moed om moeilijke dilemma's nooit uit de weg te gaan.
Maar vooral, Etienne was een goede, respectvolle spreker. Hij argumenteerde op een zeer typische en overtuigende manier. Hij maakte indruk op medestanders, tegenstanders en toehoorders. Hij was dan ook een graag gezien hoogleraar, een graag gehoorde gast in debatten en duidingsprogramma's.
Spreken in het openbaar was zijn habitat. Zijn manier van 'in gesprek gaan' zorgde ervoor dat hij meningen en opvattingen naar elkaar toe kon brengen. En dat is nodig om een samenleving in beweging te krijgen, om ook 'de politiek' in beweging te krijgen.
Spreken in het openbaar was zijn habitat. Zijn manier van 'in gesprek gaan' zorgde ervoor dat hij meningen en opvattingen naar elkaar toe kon brengen. En dat is nodig om een samenleving in beweging te krijgen, om ook 'de politiek' in beweging te krijgen.
Vlaanderen leerde het bijzondere, vooruitstrevende verhaal van professor Vermeersch kennen. Appreciëren.
_Abortus (en euthanasie)
Begin de jaren 70 – een halve eeuw geleden – daverde België op zijn grondvesten. Vermeersch is in beeld op de BRT en op zijn toen al typische manier deponeerde hij dat abortus en euthanasie wettelijk mogelijk gemaakt moesten worden. Want, 'heeft een vrouw geen recht om zelf te beslissen over het afbreken van een ongewenste zwangerschap? Heeft iemand die ondraaglijk afziet geen recht op een waardige dood?' Het Vaticaan had er een aartsvijand bij en het Humanistisch Verbond een bondgenoot. De blauwe, rode en groene politieke partijen haalden de pennen boven om wetsvoorstellen te schrijven. Al lag dat net iets gemakkelijker voor euthanasie dan voor abortus.
Abortus was aanvankelijk een eenzame strijd gevoerd door PVV-senator Lucienne Herman-Michielsens, uiteindelijk gesteund door de PS'er Roger Lallemand. In 1990 – twintig jaar na de woorden van Etienne op de BRT – was er eindelijk een wet, maar die wet bezorgde de CD&V een enorme kater. Deze partij die al tientallen jaren onafgebroken aan de macht was, moest de abortuswet slikken, die gestemd werd met een wisselmeerderheid. En dat had zo zijn politieke gevolgen. De CD&V zou nooit nog in een regering stappen zonder ethische clausule in het regeerakkoord. Elk wetgevend initiatief voor euthanasie, of andere ethische thema's, werd in de diepvriezer gestopt.
Aan die stilstand kwam er een einde op 13 juni 1999.
_Het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek
Gelukkig was er in tussentijd het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek. Dat pluralistisch samengestelde Comité heeft tot taak adviezen te geven over bio-ethische problemen. Etienne was er lid van, zelfs jarenlang voorzitter. Op vraag van een minister of een parlement werd zowat elk bio-ethisch thema besproken en voorzien van een advies. Het is zelden één advies, want het doel van het Comité is niet het bereiken van een consensus.
Etienne zijn stem is terug te vinden in die adviezen. Wie, zoals ik, wetsvoorstellen voorbereidt voor ethische kwesties (denk maar aan draagmoederschap of het uitbreiden van de euthanasiewet voor wilsonbekwame patiënten), vindt de argumenten 'pro' van Etienne terug. Zijn ethische onderbouwing is tot op de dag van vandaag nog altijd even relevant en zal het nog jarenlang blijven. De 'ethische' nalatenschap van Etienne is dan ook enorm. Ik kan alleen maar hopen dat de 'nieuwe' politicus de tijd neemt om zich te verdiepen in ethische kwesties én in het archief van Etienne Vermeersch.
Ik geef hier en nu toe dat ik nooit iets op papier zet zonder eerst op zoek te gaan naar het advies van het Raadgevend Comité, in de hoop de argumenten van Etienne terug te vinden. Die ik dan schaamteloos overneem. Natuurlijk nadat ik er eens 'diep over nagedacht' heb. Want zo leerde Etienne het mij ;-).
_Euthanasie
Op 13 juni 1999 daverde België opnieuw. Na meer dan veertig jaar kregen we een regering zonder CD&V. Verhofstadt I verbande categoriek de ethische clausule tot de catacomben van kamer en senaat. Ethische wetgeving kwam weer in handen van de 'wetgevende' macht – zoals dat ook hoort in een democratie. Euthanasie werd zelfs uitdrukkelijk vermeld in het regeerakkoord. Het momentum was er en de senatoren hebben het gegrepen! Euthanasie werd hét thema van de legislatuur. Eén doel: op het einde van de legislatuur, zou er een euthanasiewet zijn.
Etienne speelde in het tot stand komen van die wet een hoofdrol. Hij verdedigde gepassioneerd het 'ja'-advies van het Raadgevend Comité (een advies van 12 mei 1997), aangevuld met zijn persoonlijke argumenten. Hij zorgde voor een duidelijke definitie van 'euthanasie'. Toen het psychisch lijden uit de wet dreigde te geraken – euthanasie zou dan onmogelijk worden voor niet-terminale patiënten, denk maar aan patiënten met MS, ouderen met polypathologie en psychiatrische patiënten – fluisterde hij ons de optie van de zwaardere procedure in.
Etienne bracht geesten in beweging, zette neuzen in dezelfde richting. In de samenleving, maar ook bij artsen en juristen merkten we een 'lichte' verschuiving ten voordele van een wettelijk kader. Hoe goed was het om in duidingsprogramma's, kranten- en tijdschriftartikels, lezingen en debatten Etienne te hebben als bondgenoot.
Ik leerde Etienne persoonlijk kennen in 1999. Vanaf dan had ik een makker in de strijd en vooral ook een leermeester. Ik durf hier te zeggen dat Etienne ook mijn mening al eens bijstuurde als ik de neiging had af te glijden tot te veel toegevingen onder druk van het intense en al eens emotionele debat. En die druk kwam bij mij als ex-leerling en ex-leerkracht katholiek onderwijs (zelfs met lesbevoegdheid godsdienst) ook vanuit de hoek van 'de kerk'. Ik heb veel gehad aan onze tête-à-tête gesprekken, meestal aan een tafel met eten en drinken erop. Etienne bezorgde me bij elk gesprek nieuwe argumenten om weerwerk te bieden in de commissievergaderingen. En om Ecolo aan de juiste kant te houden.
In 2002, dertig jaar na de uitspraak van Etienne op de BRT, had België als tweede land in de wereld een euthanasiewet. Voor mij is het een zekerheid dat die wet er niet zou zijn zonder Etienne. Hij zorgde voor de ethische onderbouwing. Al hadden zijn medische en juridische kennis ook hun nut. Etienne ging even gemakkelijk in debat met een collega ethicus die een andere mening had (zoals de heren Van Neste en Schotsmans) als met gerenommeerde juristen met een andere mening. Hij had er de expertise voor.
Kortom, als we spreken over abortus of euthanasie kan dit niet zonder de naam van professor Vermeersch te noemen.
_België: hét land met de ethische wetgeving
Wat velen echter niet weten is dat er tussen 1999 en 2007 (paars-groene en paarse regeringen) nog meer ethische kwesties in wetgeving werden omgezet. Wetten die uitgaan van keuzevrijheid en zelfbeschikking. In elk van deze wetten speelde Etienne een onmisbare en onmiskenbare rol.
Ik denk dan vooral aan de wetten:
- wetenschappelijk onderzoek op embryo's (ook met dank aan Johan Braeckman);
- medisch begeleide voortplanting;
- maar ook in vele andere 'ethische' wetten speelde Etienne een kleine of grote inhoudelijke rol.
Etienne kon als geen ander het recht op zelfbeschikking verdedigen zonder afbreuk te doen aan het recht op vrijheid.
_Niets is verworven, zeker onze ethische wetten niet
Etienne Vermeersch sprak meermaals de volgende woorden uit: 'We staan op ethisch vlak wereldwijd op een eenzame hoogte; laten we dat niet in het gedrang brengen'. Die woorden zijn actueler dan ooit want niets is verworven, zeker onze ethische wetten niet.
We moeten eerst en vooral behouden wat we nu al hebben, niet vanzelfsprekend in een politieke setting die vooral op de snelle emotie speelt.
We moeten de huidige wetten verder verfijnen en uitbreiden. Euthanasie is dan de prioriteit. Want euthanasie – op basis van een wilsverklaring – is nog altijd niet mogelijk voor personen met verworven wilsonbekwaamheid, patiënten met dementie. Omdat er intussen die fameuze ethische clausule weer opdook en de ingediende wetsvoorstellen blijven onbesproken liggen.
En, we moeten nog andere ethische kwesties wettelijk regelen – denk maar aan draagmoederschap.
We moeten eerst en vooral behouden wat we nu al hebben, niet vanzelfsprekend in een politieke setting die vooral op de snelle emotie speelt.
We moeten de huidige wetten verder verfijnen en uitbreiden. Euthanasie is dan de prioriteit. Want euthanasie – op basis van een wilsverklaring – is nog altijd niet mogelijk voor personen met verworven wilsonbekwaamheid, patiënten met dementie. Omdat er intussen die fameuze ethische clausule weer opdook en de ingediende wetsvoorstellen blijven onbesproken liggen.
En, we moeten nog andere ethische kwesties wettelijk regelen – denk maar aan draagmoederschap.
Ik kan alleen maar hopen dat er politici zijn die zich durven vastbijten in deze dossiers en zich bewust zijn van het feit dat ze daarvoor de juiste netwerken nodig hebben. Én de argumenten van Etienne Vermeersch die nog altijd terug te vinden zijn én die actueler zijn dan ooit.
Ik kan alleen maar hopen dat er ethici zijn die de morele moed hebben om – zoals Etienne ons dat voordeed – al eens tegen de tijdsgeest in te gaan. Tegen schenen te stampen.
_Het gemis
Ik beken dat ik de afgelopen vijf jaar Etienne gemist heb. Zeker als ik weer eens tegen een muur aanliep bij het uitwerken van een ethisch dossier. Ik weet het, er is zoiets als zijn geschreven woord, maar dat kan toch niet op tegen een goed inhoudelijke gesprek.
Ik discussieer al eens met de vriendinnen over een ethische kwestie. Gesprekken die keer op keer eindigen met dezelfde woorden: 'Wat zou Etienne Vermeersch daarover denken?', en we besluiten elke keer eensgezind dat we hem missen. Dat Vlaanderen – en België – hem mist.
Ik besluit: er is geen enkel ethicus die zo veel invloed gehad heeft op ethisch wetgevend werk als professor Etienne Vermeersch. Hij bezorgde ons meer zelfbeschikking, meer keuzevrijheid, meer vrijheid. En daar zijn we hem oneindig dankbaar voor.
Maar Etienne kon dit omdat zijn levenspartner Josiane naast hem stond. Omdat zij hem zo dikwijls aan ons 'uitleende' en daar ben ik haar heel dankbaar voor. Bedankt, Josiane.
Meer van Jacinta De Roeck