3 mei 2024
Eerstgeborenen
Vanavond* begint Pesach en dit is ieder jaar weer een heel moeilijke week voor mij. Zoals u wellicht weet, is dit het feest waarop de joden herdenken dat ze door hun god gespaard werden toen die de laatste van tien plagen op de Egyptische bevolking losliet, in een poging om de farao te overtuigen de joodse slaven vrij te laten. Dit is het begin van de exodus, de lange en avontuurlijke uittocht uit Egypte die aan de basis ligt van de staat Israël. Dit is de relevante passage uit de Statenvertaling:
4 Verder zeide Mozes: Zo heeft de HEERE gezegd: Omtrent middernacht zal Ik uitgaan door het midden van Egypte;
5 En alle eerstgeborenen in Egypteland zullen sterven, van Farao's eerstgeborene af, die op zijn troon zitten zou, tot den eerstgeborene der dienstmaagd, die achter den molen is, en alle eerstgeborenen van het vee.
6 En er zal een groot geschrei zijn in het ganse Egypteland, desgelijke nooit geweest is, en desgelijke niet meer wezen zal.
5 En alle eerstgeborenen in Egypteland zullen sterven, van Farao's eerstgeborene af, die op zijn troon zitten zou, tot den eerstgeborene der dienstmaagd, die achter den molen is, en alle eerstgeborenen van het vee.
6 En er zal een groot geschrei zijn in het ganse Egypteland, desgelijke nooit geweest is, en desgelijke niet meer wezen zal.
En aldus geschiedde. De Engel van de Dood trekt inderdaad door Egypteland en doodt de eerstgeborenen, behalve in die huizen waar de deurposten gemerkt zijn met het bloed van het pas geslachte lam.
Vandaag weten we dat Moses niet echt heeft bestaan, dat de joden niet oorspronkelijk uit Egypte kwamen, en dat ze van daaruit niet op bijzonder wrede wijze het land van het latere Israël veroverden. De meeste mensen weten ondertussen ook wel dat die tien wonderbaarlijke plagen te sprookjesachtig zijn om waar te zijn, net als het splijten van de zee, het manna uit de hemel of spontaan ontvlammende braambossen.
Maar het joodse feest bestaat nog altijd en werd ook twintig eeuwen geleden gevierd toen de christelijke schrijvers van het Nieuwe Testament net in die dagen hun eerstgeboren zoon van god lieten lijden en sterven.
Natuurlijk gun ik graag alle christenen en joden hun oorsprongsmythe, maar het moet me van het hart hoe gruwelijk ik dit vind, als lid van een minderheid die in de geschiedenis zo al veel te verduren heeft gehad. Dit alles doet elk jaar weer dubbel zoveel pijn als ik besef dat door vijfentwintig eeuwen gewenning nog altijd nauwelijks iemand beseft wat een onrecht mij en de mijnen hier werd en wordt aangedaan.
Waar komt die ondoorgrondelijke haat vandaan van de joods-christelijke god voor eerstgeborenen? Kunnen wij het helpen dat wij eerstgeboren zijn? Is het onze schuld dat wij de eerstgeborene zijn van iemand die op de troon zit, of van een slavin die achter de molen woont? En ligt er ook maar iemand wakker van de eerstgeborenen van al die al even onschuldige eerstgeboren dieren? Is het niet meer dan een beetje wreed om te vieren dat jullie god jou en jouw familie niet gruwelijk en zonder reden heeft vermoord?
Zonder reden: want helemaal op het eind werd de Heere een beetje bang dat de Farao de joden toch zou laten gaan: hoe zou je zelf zijn, na negen plagen. Maar toen verhardde YHWH het hart van de Farao (Exodus 11:10), zodat hij toch nog lekker kon gaan moorden. De joods-christelijke god is een jaloerse god (zo zegt hij zelf), maar moest hij nu ook zo nodig egotistisch zijn? Hij spreekt overigens een beetje zoals Trump. Net als de oud-president telkens weer over alles wat hem overkomt zegt 'as you've never seen before', zo gaat YHWH nog een stapje verder over het grote geschrei in Egypteland dat: 'desgelijke nooit geweest is, en desgelijke niet meer wezen zal'.
Als we even uitzoomen uit Exodus, wordt in de bijbel een duidelijk patroon zichtbaar. Van in den beginne, bij de eerste geboorte van een mens, had god al iets tegen eerstgeborenen: zie maar wat Kaïn overkomt, de meest eerstgeboren persoon van de hele bijbel! Hij en zijn jongere broer Abel bieden god elk een offer aan: respectievelijk de vruchten des lands en een schaap. En god weigert het offer van Kaïn en vindt welbehagen in dat van Abel, waardoor Kaïn kwaad wordt en zijn broer vermoordt. Maar niemand weet waarom god het offer weigert en dat is een groot probleem voor joodse en christelijke schriftgeleerden die daarvoor nog steeds de meest vergezochte redenen zoeken. Maar herlees hoofdstuk 3 van Genesis nog eens: Abel offerde de eerstgeborene zijner schapen!
En herlees maar meteen de hele bijbel, joods en christelijk, de eerstgeborene is altijd de pineut, van Kaïn tot Jezus zelf (die net als ik zeven jongere broers en zussen had). En die haat is in de bijbel zelf ook volledig willekeurig: alleen god weet wat YYHW tegen eerstgeborenen heeft.
Gelukkig leven we nu in een andere wereld. In primitieve maatschappijen zoals die waarin de bijbel werd geschreven, waren er alleen (soms heel) grote families: Jozef die de joden naar Egypte bracht, had elf broers en één zus. Toen kon je de weinige eerstgeborenen makkelijk marginaliseren en zo nodig vermoorden, maar dat is vandaag een stuk moeilijker geworden. Nu zijn wij met veel meer.
We moeten de schriftgeleerden maar de schriftgeleerden laten begraven, zoals Jezus zo mooi zei. Joden en christenen mogen van mij verder een god blijven aanbidden die eerstgeborenen haat maar die dat niet wil geweten hebben. Maar verwacht niet van deze eerstgeborene dat ik jullie een prettig 'dood-aan-de-eerstgeborenen' feest ga wensen.
*Deze tekst werd geschreven op 22 april 2024.
Meer van Geert Lernout